ඇයි රත්තරන් මෙච්චර ගණන්..?
 
This article was orginally published in Divaina, 15.01.2020. 
http://divaina.com/daily/index.php/visheshanga3/38026-2020-01-14-13-58-60

ඉපැරණි ලෝකයේ වටිනාම ලෝහය වූයේ රත්තරන්. කලෙක වෙළෙඳ ද්‍රව්‍ය හුවමාරුව සඳහා වූ මුදලක්‌ ලෙසද භාවිතා කළා. අදවන විටත් බ්‍රිතාන්‍යයේ මුදල් ඒකකය වෙන්නේ රන් පවුම්. රත්තරන් මෙලෙස වටිනා ද්‍රව්‍යයක්‌ බවට පත් වුණේ කොහොමද?
 
 භූ විද්‍යාත්මකව රත්තරන් කියන්නේ ඛණිජයක්‌. සොබාවිකව හමුවන මුලද්‍රව්‍යමය ඛණිජයක්‌ කියලා හඳුන්වන්න පුළුවන්. බොහොමයක්‌ ඛණිජ පරිසරයේ මුණ ගැහෙන්නේ සංයෝග ලෙස. නමුත් රත්තරන් ඇතුළු ඛණිජ කිහිපයක්‌ එලෙස සංයෝග සාදන්නේ නැහැ. ඒ කියන්නේ වෙනත් මුලද්‍රව්‍ය සමග ප්‍රතික්‍රියා කරන්නේ නැහැ. විශේෂයෙන්ම ඔක්‌සිජන් සහ ජලය සමග. එහෙම නැතිනං බොහොම අඩුවෙන් තමයි ප්‍රතික්‍රියා කර සංයෝග සාදන්නේ. හැබැයි රත්තරන් ගෙන්දගම් (S) හමුවේ නම් කළු පැහැති සල්ෆයිඩය සදනවා. ඒක නිසා තමයි ගෙන්දගම්වලට රත්තරන්වල සතුරා කියලා කියන්නේ. ඒ වාගෙම රත්තරන්වලට ගඳක්‌ සුවඳක්‌ ඇත්තෙත් නැහැ.
 
 ඉතා අඩුවෙන් ප්‍රතික්‍රියා දැක්‌වීම පමණක්‌ නොවෙයි රත්තරන්වල තියෙන සුවිශේෂී ගුණ වන්නේ. මුලද්‍රව්‍යමය රත්තරන් කහ පැහැතියි. එය ඉතා අලංකාර ලෙස දිලිසීමට හේතුවක්‌. රත්තරන් ඉතා අඩුවෙන් ගෙවීමට ලක්‌ වීමත් මෙහි ඇති අපූරු ගුණාංගයක්‌. ඒ වාගේම කැඩී බිඳී වෙන් වී යන්නේ නැතුව ඉතාම තුනී තහඩු නිර්මාණය කිරීමේ හැකියාව ද පවතිනවා. ඒ වාගේම ඉතාම තුනී නූල් නිර්මාණය කිරීමේ හැකියාව ද නැතුවා නොවේ. රත්තරන් අවුන්සයක්‌ (28 g) කිලෝ මීටර අටක්‌ පමණ දුරකට ඉතා තුනී නූලක්‌ ලෙස අදින්ට පුළුවන් බවයි පැවසෙන්නේ.
 
 කැරට්‌ 24 රත්තරන් කියන්නේ සුපිරිසිදු රත්තරන්. පොළොවෙන් කණිනකොටම ලැබෙන්නේ කැරට්‌ 24 රත්තරන්. එවැනි රත්තරන් විෂ සහිත නොවෙයි. රත්තරන් මිශ්‍රිත ආහාර සහ බීම භාවිතය ගැන අතීතයේ සඳහන් වෙනවා. ශ්‍රී ලංකාවෙත් කුඩා දරුවන්හට ඉඳුල් කට ගෑමේ චාරිත්‍රයේ දී රත්තරන් කට ගාන (රන්කිරි කට ගෑම) බවයි පැරැන්නන් පවසන්නේ. රන් භාවිතය අවුරුදු 6000ක්‌ පමණ ඈත අතීතයකට හිමිකම් කියනවා. පැරණි ඊශ්‍රායලය ඒ සඳහා සාක්‌ෂි සපයනවා. ඒ විතරක්‌ නොවෙයි පැරණි ඊජිප්තුවත් අවුරුදු 5000 කට පමණ පෙර රන් භාවිත කළ බවට සාක්‌ෂි ලබා දෙනවා.
 
 රත්තරන්වලට ඉතා හොඳින් විදුලිය සන්නයනය කළ හැකියි. නමුත් මිල අධික නිසා ඒ සඳහා භාවිතය අපහසුයි, හැබැයි සමහර විශේෂිත තත්ත්ව යටතේ භාවිත කළ යුතු අවස්‌ථාවල පමණක්‌ රත්තරන් සන්නායකයක්‌ ලෙස යොදාගන්නවා. විශේෂයෙන්ම සුපිරි පරිගණක නිෂ්පාදනයේ දී වගේ.
 
 රත්තරන් භාවිතය කලාවක්‌, එහෙම නැතිනං මෝස්‌තරයක්‌ කියලා හඳුන්වන්නත් පුළුවන්. සමහර ජාතින් අතර ඒ පිස්‌සුවක්‌ වාගේ ජනප්‍රිය වෙලා. සමහරු සතු ධනය පෙන්නීමට එය ආයුධයක්‌ කර ගෙන තියෙන්නේ. රටවල ආර්ථික ශක්‌තිය පෙන්නන්නෙත් එහි ඇති රන් තැන්පතු ප්‍රමාණය අනුව.
 
 ලෝකයේ රත්තරන් නිධි නිර්මාණය වන්නේ කොහොමද කියලා අපි බලමු. භූ විද්‍යාත්මකව රන් නිධි ආකාර කිහිපයක්‌ තියෙනවා. ඒ ප්‍රාථමික නිධි, ද්විතියික නිධි සහ ස්‌ථානීය නිධි කියලා. ප්‍රාථමික නිධි කියන්නේ මවු පාෂාණයේ පිහිටා ඇති රන් නිධි. ඒවා ජීර්නයෙන් ස්‌ථානීය නිධි බවටත් ස්‌ථානීය නිධි ඛාදනය නිසා ද්විතියික නිධි නිර්මාණය වෙනවා. එනිසා ඒවා බොහෝ විට හමුවන්නේ අවසාදිතත් එක්‌ක. විශේෂයෙන්ම ගංගා තැන්පතු ආශ්‍රිතව. ප්‍රාථමික නිධි නිර්මාණය වන්නේ අපූරු ආකාරයකට. භූ විද්‍යාඥයින් පවසන අන්දමට භූ පරිසරයේ ගැඹුරට කිඳා බහින ජලය ගැඹුරේ දී ඇතිවන අධික තාපය හමුවේ රත්වන අතර ඒ හා සමග රන් මිශ්‍රිත භූ තරලයන් (ලෝදිය) සමග මිශ්‍රව භූමියේ ඉහළට රැගෙන එන අතර යම් ගැඹුරකදී එම තරලය රන් නිධි බවට පෙරළයි. තවත් කතිකාවකට අනුව භූ ගැඹුරේ වූ රන් මිශ්‍රිත භූ තරලය ඇතිවන අධික උෂ්ණත්වය නිසා ඉහළට පැමිණි යම් ගැඹුරකදී මේවා නිධිගත කරයි. මෙලෙස රන් නිධි නිර්මාණය වන්නේ ගිනිකඳු ක්‍රියාකාරකම් ආශ්‍රිතව වන අතර මෙවැනි ක්‍රියාකාරකම් භූ තල මායිම් අසල දී සිදුවන බව භූ විද්‍යාඥයෝ පෙන්වා දෙයි.
 
 ලෝකයේ විශාලතම රත්තරන් නිෂ්පාදකයා වන්නේ චීනය වන අතර 2018 වසරේදී පමණක්‌ ටොන් 404 ක්‌ නිපදවා ඇත. ඒ අතර ඔස්‌ටේ්‍රලියාව, රුසියාව, ඇමෙරිකාව, කැනඩාව සහ පේරු රාජ්‍යය පෙරමුණේ ඉන්නා රටවල් වෙයි. 

 ආචාර්ය පත්මකුමාර ජයසිංහ