ඉපැරණි පෙරදිග වේදය :
උම්මග්ග ජාතකය ඇසුරෙන්.
ආචාර්ය පත්මකුමාර ජයසිංහ,
සාරගර්භය
අප සතු සාහිත්‍ය ග්‍රන්ථ අතීත
ජනයාගේ සහ එම සමාජයේ දැනුම් පද්ධතිය විග්‍රහ කිරීමට යොදාගත හැකි අපුරු මාධ්‍යයකි.
උම්මග්ග ජාතකය ඇසුරෙන් සිදුකරන ලද මෙම විග්‍රහය කේන්ද්‍ර වන්නේ අතීත ජනයාගේ විද්‍යත්මක
දැනුම කෙරෙහිය. මෙහි සඳහන් වන විවිධ භාවිතයන් සඳහා පාරිසරික විද්‍යා දැනුම, භෞතික විද්‍යාත්මක
දැනුම, සත්ත්ව විද්‍යාත්මක දැනුම, ශාක විද්‍යත්මක දැනුම භූ විද්‍යාත්මක දැනුම මෙන්ම
විවිධ කර්මාන්ත පිලිබඳ දැනුම ද ඉතා කදිම තාර්කික පදනමක සිට යොදා ගෙන ඇති බව පැහැදිලි
වේ. මෙම පෙරදිග විද්‍යා දැනුම අද භාවිතා වන බටහිර දැනුම හා සංසංදනයෙන් අපට ඉතා හොඳින්
අවබෝධ කරගත හැකි බව පෙන්නුම් කෙර්. මෙම පර්යේෂණ පත්‍රිකාව එලෙස සිදුකරන ලද විග්‍රහයක
ප්‍රතිඵල ගෙන එයි.
පැරණි සාහිත්‍ය ග්‍රන්ථ තුලින් ලබාගත හැක්කේ
සාහිත්‍යමය රසය පමණක් නොව අතීත ජනයාගේ සංස්කෘතික, ආර්ථික සහ සමාජීය පසුබිම ද, ඉන් ඔබ්බට විමර්ශනය කරන්නෙකුට නවීන වේදය හා ගැලපෙන ඉපැරණි වේද කරුණු රාශියක්
ග්‍රහණය කර ගත හැකි වේ (Savithri, 1988; Kak, 1997). එමගින් අතීත ජනයා තුල තිබූ පරිසරයේ භෞතික
ගුණාංග පිළිබඳ උත්කෘෂට ඥානය කදිමට අධ්‍යනය කල හැකි වේ. ඉතා අපූරුවට විග්‍රහ කර ඇති
එවැනි කරුණු අදාළ නවීන විද්‍යාත්මක විෂය පථයන් තුල සැරිසරන ප්‍රවීණයකුට ඒවා අවබෝධ කර
ගැනීම එතරම් අසීරු කාරියක් නොවනු ඇත.
මෙවන් වූ සාහිත්‍ය කෘති අතර, බෞද්ධ ජාතක
කතා වලට හිමිවන්නේ අග්‍රගන්‍ය ස්ථානයක් බව අප හොඳින්ම දනී. වණ්ණුපත ජාතකය අපට පෙන්වා
දෙන්නේ අතීත ජනයා තුල තිබු “දුරස්ථ සංවේදක ක්‍රමවේද”
(Remote
Sensing Techniques) පිළිබඳව තිබු දැනුමයි. කාන්තාරයේ, මතුපිට
ජලය නොමැති පරිසරයක භූ ගත ජලය (Groundwater)
සොයාගැනීම සඳහා ඊ තණ පඳුරු යොදාගැනීම එක් නිදසුනකි. මෙය ලිඛිත ඉතිහාසය තුල නවීන විද්‍යාවේ
අද භාවිතාවන දුරස්ථ සංවේදක ක්‍රමවේද පිලිබඳ වාර්තා වන පළමු අවසථාව ද විය හැක.
බෞද්ධ ජාතක කතාවන්හි දිගම ජාතක කතාව වන
උම්මග්ග ජාතකය මෙහි දී වඩා වැදගත් වන්නේ එවන් වේද (විද්‍යාත්මක) කරුණු රාශියක් එතුල
ගොනු වී ඇති බැවිනි. නවීන විද්‍යාව සිත්හි තබා මෙම ග්‍රන්ථය අධ්‍යනය කරන්නෙකුට සියුම්
ලෙස ගොතා ඇති පැරණි වේද කරුණු සහ ක්‍රමවේද විග්‍රහ කල හැකි වේ. මෙම පර්යේෂණ පත්‍රිකා
අරමුණ වන්නේ උම්මග්ග ජාතකය ඇසුරෙන් අතීත ජනයා සතුව තිබු පැරණි වේද
(විද්‍යා) ඥානය සහ දැනුම නවීන විද්‍යත්මක විමර්ශනයකට භාජනය කර ඉදිරිපත්
කිරීමයි.
පර්යේෂණ සම්පත් සහ ක්‍රමවේදය
මෙහි දී ප්‍රධාන පර්යේෂණ සම්පත වන්නේ බෞද්ධ
ග්‍රන්ථයක් වන උම්මග්ග ජාතක කතා පොතයි. මේ සඳහා සිංහලෙන් ලියන ලද 1978 වසරේ දී පලකරන
ලද උම්මග්ග ජාතක කතා ග්‍රන්ථය පරිශීලනය කරන ලද අතර ඒවායේ හමුවන පැරණි වේද කරුණු සහ
ක්‍රමවේද නවීන විද්‍යත්මක කරුණු හා ගලපමින් විමර්ෂණය කිරීම පර්යේෂණ ක්‍රමවේදය විය.
දීර්ඝතම ජාතක කතා ග්‍රන්ථය වන උම්මග්ග ජාතකයේ
නාමකරණය සනිටුහන් කරන්නේ භූ ගත උමගක් (Underground tunnel)
පිළිබඳව කතා බහට ලක් කෙරන බවයි. නමුත් මේ සඳහා දීර්ඝ ප්‍රවේශයක් ලබා
ගන්නා අතර එම ප්‍රවේශය තුල විස්තර කෙරෙන්නේ ජාතක කතාවේ ප්‍රධාන චරිතය වන මහෞෂධ බෝසතුන්
ගේ විශිෂ්ට ඥානය පිළිබඳවයි. නුවණැති බෝසතුන් ගේ ඉපදීමේ පටන් කතා බහට ලක් කෙරෙන්නේ ඔහුගේ
ගැටළු විසඳීමේ දක්ෂතාවයයි. ඉන්පසුව එතුමන්ගේ තරුණ අවධියේ බෝසත් ක්‍රියාකාරකම් සමග රාජ්‍ය
පාලන තන්ත්‍රයට ලබා දෙන්නා වූ උත්කෘෂ්ට උපදේශනයත් ආරක්ෂාවත් මෙම ජාතකයේ ඉතා හොඳින්
පැහැදිලි කරයි. අවසානයේ දී තමාගේ රාජ්‍යය බේරා
ගන්නට බෝසතුන් යොදා ගන්නා අවස්ථානුකුල උපාය මාර්ග සාර්ථකව යන්නේය. මෙතුලින් ඉතා කදිමට
ගම්‍ය වන්නේ බෝසතුන්ගේ සහජ ඥානය පමණක් නොවේ. එතුලින් ගොඩනැගුන නොපමාව, තැනට සුදුසු
නුවණ, උපාය උපක්‍රම භාවිතය, උතුම් මිනිස් ගුණාංග සහ පාරිසරික සාක්ෂරතාවය ද වේ. මේ ග්‍රන්ථයෙහි
තවදුරටත් සඳහන් වන්නේ මේ කතා සමුච්චය තිලෝගුරු බුදුරජාණන් වහන්සේගේ ශ්‍රී මුඛයෙන්ම
දේශනා කරන ලද්දක් බවයි. ඒ ආසන්න වශයෙන් වසර දෙදහස් පන්සිය පනහකට පමණ පෙරය.
මහෞෂධ පණ්ඩිතයන්ගේ ඥානය පසක් කරනා කුඩාකල
විසඳු ප්‍රශ්නාවලියේ එන පළමු ප්‍රශ්නය වන මාංශ ප්‍රශ්නයෙන් විග්‍රහ කරන්නේ ආලෝකයේ හැසිරීම
ගැන ඇති දැනුම පිලිබදවයි. සැමවිටම ආලෝකය ගමන් කරන්නේ රේඛීයව යි (Waldman, 1983). එලෙස ගමන් කරන ආලෝකය පාරාන්ධ
(opaque) වස්තුවක් හා ගැටුන කල ඉන් ඔබ්බට ආලෝකය ගමන් නොකරයි.
නමුත් අදාළ වස්තුවේ මායිම හරහා ගමන් කරන ආලෝක කිරණ වස්තුවේ හැඩයට සෙවනැල්ලක් (shadow/umbra)
හෙවත් අඳුරු ප්‍රදේශයක් සනිටුහන් කරයි (Voutsinos,
2002). රේඛීය ආලෝකය පතිතවන කෝණය අනුව සෙවනැල්ලේ හැඩය විකෘත විය හැකි වුව ද
එමගින් පිළිබිඹු වන්නා වූ මූලික හැඩය හඳුනාගැනීම එතරම් අපහසු නොවේ. එමෙන්ම වස්තුව චලනය
වුව ද හැඩය එසේම පවත්වාගන්නේ අදාල වස්තුවේ චලිතයට සමාන වේගයකිනි. එනිසා කුරුල්ලාගේ
චලනය යමෙකුට සෙවනැල්ල අධ්‍යනය කිරීමෙන් පමණක්ම අවබෝධ කරගත හැකිය. චලනය වන සෙවනැල්ල
පසු පස හඹා යාම මගින් සහ ගෝෂා කිරීමෙන් කුරුල්ලා වික්ෂිප්ත කරන්නේ බය වූ කුරුල්ලාට
මස් වැදැල්ල අත්හරින්නට පොළඹවමිනි. එමගින් මහෞෂධ කුමරුවෝ ඒ අභියෝගය අපූරුවට ජය ගනී.
සුවඳ විලවුන් කර්මාන්තය අද ලෝකයේ බොහෝ ප්‍රචලිතව තිබේ. නමුත් මේ කර්මාන්තය වසර තුන්දහසකට පමණ පෙර පුරාණ ඉන්දියාවේ පැතිරී තිබුන බව මේ වන විට අනාවරණය වි තිබේ (Sharma and Wahad, 2010). ඉන්දියාවේ පමණක් නොව මේ කර්මාන්තය වසර පන්දහසකට පමණ පෙර සිට මිසරයේ සහ මෙසපොතේමියානු ශිෂ්ටාචාරවල පවා ජනප්‍රිය වූ කර්මාන්තයකි (Paul, 2000; Fadel, 2020). සුවඳ විලවුන් යනු සුගධයක් ගෙන දෙන්නා වූ වාෂ්පශීලී කාබනික රසායනික තෙලක් වන අතර මේවා හයවන සියවස පමණ වනතෙක් නිෂ්පාදනය කරන ලද්දේ සොබාවික ද්‍රව්‍යය වලිනි (Salvador-Carreno and Chisvert, 2005; Chisvert et al., 2019). විවිධ පුෂ්පයන්ගෙන් පමණක් නොව සුවඳ දෙන්නා වූ විවිධ ශාක වර්ග සහ සතුන් ද මේ සඳහා භාවිතා කර ඇත. එම ක්‍රමවේද අඩුවැඩි වශයෙන් වර්තමානයේදී ද භාවිතා කරයි. සුවඳ විලවුන් කර්මාන්තය වසර තුන්දහසකට පමණ පෙර ඉන්දු නිම්න ශිෂ්ටාචාරයේ ජනප්‍රිය වූ කර්මාන්තයක් බවට තවදුරටත් එය තහවුරු වන්නේ උම්මග්ග ජාතකයේ “ග්‍රන්ථි ප්‍රශ්නය” සැලකීමේ දී ය. “පුවඟු මලෙන්” උකහාගත් සුවඳක් ගැන මෙහිදී සඳහන් වන අතර පොතෙහි සූචියේ එය දක්වන්නේ “ගස් රුක් මල්” බවයි. එය බොහෝ විට නිවර්තන වන්නන්තර වල හමුවන්නා වූ රුක් අත්තන (Horsfieldia sp) ශාකය වීමට බොහෝ දුරට ඉඩ තිබේ. මෙරට ද එවැනි රුක් අත්තන ශාක තෙත් කලාපයේ හමුවන අතර ඒවායේ පුෂ්පයන් මන්මත් කරනා අධික සුගන්ධයක් පිට කරයි. ඒ වාගේම, මල්වල සුවඳ ඇතිකරන ද්‍රව්‍යය හෙවත් සුවිශේෂී වාෂ්පශීලී කාබනික රසායනයන් උකහා ගැනීම සඳහා ඇල්කොහොල නම් වූ කාබනික ද්‍රාවකය භාවිතා කල බවට ද මෙය කදිම සාක්ෂියක් වන්නේය (Ikenberry, 2021). ඇල්කොහොල නිෂ්පාදනය ද මෙකල තිබු තවත් කර්මාන්තයක් බව එමගින් ගම්‍ය වේ. එපමණක් නොව, එකල ඇත්තන්ගේ, සුවඳ උකහා ගත හැකි සුවිශේෂී ශාක පිලිබඳ දැනුම ද මෙමගින් තහවුරු වේ. එමෙන්ම, විවිධ සුගන්ධවත් කාබනික රසායනයන් සම්මිශ්‍රණයෙන් වඩා සුවඳවත් ප්‍රභල සුගන්ධකාරක නිපැදවිය හැකි බව ද පැරැන්නන් දැන සිටි බවට මෙමගින් හොඳින් අනාවරණය වේ. මෙහි සඳහන් “සර්වසංහාරක” සුවඳ සම්මිශ්‍රිත සුවඳක් බවත් එය භාවිතා කරන්නේ පොහොසතුන් හෝ සමාජයේ ඉහල පැලන්තීන් පමණක් බවත් තවදුරටත් මෙමගින් පැහැදිලි වේ. මෙම සුගන්ධවත් වාෂ්පශීලී කාබනික රසායනික තෛලයන්ගේ සුපැහැදිලි වෙනස පෙන්වා එම ගැටළුව මහෞෂධයන් විසින් කදිමට විසඳයි.
ශාක වැඩෙන්නේ මුල සිට අගටයි. එනිසාම යම් ශාකයක මුල කොටසේ ඇතිවන සෛලවල ස්වරුපය ශාකය වර්ධනය වත්ම ක්‍රමයෙන් වෙනස් වේ. ජලය සහ ඛණිජ ලවණ ප්‍රවාහනය කරන්නා වූ ෆ්ලොයම් නම් වූ සෙලියුලෝස් වලින් නිර්මිත නාල තුල කාලය ගතවත්ම ලිග්නින් වැනි විවිධ කාබනික රසායනයන් තැන්පත් වීමෙන් ඝනකම් වේ (Hatfield, 2001). එය ශාකයේ මුල භාගයේ බර වැඩි කරන්නට හේතු වේ. එම සාපේක්ෂ බර වැඩිවීම ගසේ ශාඛා සඳහා ද වලංගු වේ. ඒවාගේම ඕනෑම ශාකයක මුල මහතය අග හීනිය. එමගින් මුල මද අග හඳුනගත හැකිය. නමුත් මුල සහ අගෙහි විෂ්කම්භය කෘත්‍රිමව සමාන කරන ලද්දේ නම් එය දැකීමෙන් පමණක් හඳුනාගත නොහැක. නමුත් මුල භාගයේ සහ අග භාගයේ බරෙහි වෙනස ඒ ආකාරයෙන්ම පවතී. මේ සිද්ධාන්තය දන්නා අයෙක් වෙත්නම් එය පහසුවෙන් හඳුනගත හැක්කේමය. බෝසතුන් දණ්ඩක ප්‍රශ්ණයේ කිහිරි දන්ඩේ මුල අග තෝරන්නේ මෙම උද්භිද විද්‍යත්මක සත්‍යය ඇසුරු කර ගෙනය.
පැරණි සාහිත්‍ය කෘති අතීත සමාජයේ ප්‍රතිබිඹුවකි.
එමගින් සමාජය ගැන මෙන්ම ඔවුන්ගේ දැනුම, අවබෝධය, පාරිසරික සාක්ෂරතාවය, තාක්ෂණික දැනුම
යනාදිය පිළිබඳව පැහැදිලි අර්ථකතනයක් කල හැකි වේ. උම්මග්ග ජාතකය ඇසුරෙන් සිදු කරන ලද
මෙම අධ්‍යනයෙන් පැහැදිලි වන්නේ අතීත පෙරදිග ජනයාගේ විද්‍යා දැනුමේ වපසරියයි.
වර්තමානයේ භාවිතාවන බොහෝ බටහිර විද්‍යත්මක දැනුම පෙරදිග වැසියන් බොහෝ කලකට පෙර
භාවිතාකරන ලද බවට මෙම විග්‍රහය කදිම නිදසුනකි. නමුත් එම දැනුම ප්‍රකාශවන්නේ අද
බටහිර විද්‍යා ලෝකයේ භාවිතාකරන ආකාරයට ද නොවන බව අප අවබෝධ කරගත යුතුවේ.
ස්තුතිය
මාගේ විශේෂ ස්තුතිය පර්යේෂණ පත්‍රිකාවක්
නිමවීම සඳහා මා උනන්දු කල ශාස්ත්‍ර පිඨයේ පිඨාධිපති මහාචාර්ය ලසන්ත මානවඩු මහතාට
යි. එමෙන්ම මේ මහඟු ග්‍රන්ථය කුඩාකලම මා අතට පත්කල නොබෝදා අප අතරින් වෙන්වූ මාගේ ආදරණිය
පියාණන්ට ද ගෞරව පූර්වකව ස්තුති වන්ත වන අතර මෙය කියවා මා දිරිමත් කල මාගේ ආදරණිය මාමණ්ඩිය
ප්‍රවීණ පරිවර්තක සිරිල් චන්ද්‍රසේකර මහතාට ද බෙහෙවින්ම කෘතඥ වෙමි.
1. Adam
D. Kay, Abbie J. Bruning, Andy van Alst, Tyler T. Abrahamson, W. O. H. Hughes
and Michael Kaspari. 2014. A carbohydrate-rich diet increases social immunity
in ants, Proceedings of the Royal Society B, March 7, 2014.
2. Anup,
KC. And Kalu, S. 2015. Soil Pollution Status and Its Remediation in Nepal, in
Soil Remediation and Plants. 2015. Soil
Remediation and Plants, Prospects and Challenges, Edition: 1stChapter: 11.
Elsevier, Edit: Khalid Rehman Hakeem, Muhammad Sabir, Münir Öztürk, Ahmet Ruhi
Mermu. DOI: 10.1016/B978-0-12-799937-1.00011-5
3.
Bradley W. Anderson, BW., Kortz., MW., Al Kharazi KA. 2021.
Anatomy, Head and Neck, Skull. Treasure Island (FL): Stat Pearls Publishing;
2021. NBK499834PMID: 29763009.
4.
Chisvert, A., López-Nogueroles, M. and
Salvador,A., 2019. Encyclopedia
of Analytical Science, Reference Work,
Third Edition, 2019. Pages 158-163.
5. Choudhary,
P., Routh J. and Chakrapania, GJ., 2009. An environmental record of changes in
sedimentary organic matter from Lake Sattal in Kumaun Himalayas, India . Sci
Total Environ. 407(8). doi: 10.1016/j.scitotenv.2008.12.020.
6. Craft,
C. 2016. Creating and Restoring
Wetlands, From theory to practice. Elsevier, 2016.
7.
Deziel,
C. 2018. Lignin Formation in Plants. The Dilemma
of Linkage Specificity Ronald Hatfield, Wilfred Vermerris Author Notes Plant
Physiology. 126 (4). Pages 1351–1357,
https://doi.org/10.1104/pp.126.4.1351.
8.
Fadel, DR., 2020. History of the Perfume Industry in Greco-Roman
Egypt. International Journal of History and Cultural Studies (IJHCS). 6(4).
Pages 26-45.
9.
Hauser, P., 2017.
Sustainable chemical management and zero discharges. Sustainable Fibres and Textiles. The Textile Institute
Book Series, Pages 347-366
10. Ikenberry, E., 1951.
Perfume and Chemistry. Transactions of the Kansas Academy of Science
(1903-) 54, no. 4 (1951): 508-10. Accessed August 29, 2021.
doi:10.2307/3626211.
11. Inouea, M., Inouea, T.
Fushimib, Y., Okadaa, K. 1992. Sex determination by discriminant function
analysis of lateral cranial form. Forensic Science International. Vol 57 (2).,
Pages 109-117.
12. Jones,
B. 2021. Soft Ground Tunnel Design, CRC Press (Copyright Year 2022).
13. Kent,
LB and Robertson. HM. 2009. Evolution of the sugar receptors in insects. BMC
Evolutionary Biology. 9(41).
14. Lange.,
G. 2019. Cobra Deities and Divine Cobras: The Ambiguous Animality of Nagas.
Animals and World Religions (Special Issue in 2019). doi:10.3390/rel10080454.
15. Manoliu
I., and Radulescu. N. 2008. Education and Training in Geo-Engineering Sciences
Soil Mechanics and Geotechnical Engineering, Engineering Geology, Rock
Mechanics. CRC Press (2008).
16. Adachi,
T., Tateyama, K and Kimura, M. 2001. Modern Tunneling Science and Technology.
CRC Press.
17. Neupane,
B., Kang, K., Chen, P., Zhang, Y., Ram, K., Rupakheti, D., Tripathee, L.,
Sharma, CM., Cong, Z., Li, C., Hou, J., Xu, M. and Thapa, P. 2019. Historical Black Carbon Reconstruction from
the Lake Sediments of the Himalayan–Tibetan Plateau
18. North Carolina State University. 2012.
Significant skull differences between closely linked groups. Science Daily. 12
April 2012.
19. Subhash
C. Kak, SC. 1997. On the Science of Consciousness in Ancient India. Indian
Journal of History of Science. 32. Pages 105-120.
20. Paul, S. 2000.
Mendeleyev's Dream. The Quest For the Elements. New York: Berkley Books. ISBN
0-425-18467-6.
21. Prasada,
MS., Reida, KJ and Murray, HH. 1991. Kaolin: processing, properties and
applications. Applied Clay Science, 6 (2), Pages 87-119.
22. Ravandi, SAH and
Valizadeh, M. 2011 Properties of fibers and fabrics that contribute to human
comfort in Improving Comfort in Clothing. Wood head Publishing Series in
Textiles, Pages 61-78.
23. Salvador-Carreno, A
and Chisvert, A., 2005. Perfumes, Encyclopedia
of Analytical Science, Reference Work,
Pages 36-42.
24. Savithri,
SR. 1988. Speech and Hearing Science in Ancient India. A Review of Sanskrit
Literature. Journal of Communication Disorders,. 21(4). Pages 271-317.
25. Schlesinger,
WH. And Bernhardt, ES. 2013. Biogeochemistry: An Analysis of Global Change
(Third Edition). Waltham, MA : Academic Press, an imprint of Elsevier, ©2013.
26. Shah,
DI. and Shroff, AV. 2001. Soil Mechanics and Geotechnical Engineering By
27. Sharma, AK., Wahad, S.
and Śrīvāstava, S., 2010. Agriculture Diversification: Problems and
Perspectives. I. K. International Pvt Ltd. p. 140.
28. Sheng,
L., Shields, EJ., Gospocic, J., Glastad, KM., Ratchasanmuang, P., Berger, SL.,
Raj, A., Little, S. and Bonasio, R. 2020. Social reprogramming in ants induces
longevity-associated glia remodeling. Sci Adv. 6(34): doi:
10.1126/sciadv.aba9869.
29. Toda,
Y., Ikeda, S., Kumagai, K. and Asano, T. 2005. Effects of Flood Flow on Flood
Plain Soil and Riparian Vegetation in a Gravel River. Journal of Hydraulic
Engineering. 131(11).
30. Voutsinos, C., 2002. Teaching Optics:
Light sources and Shadows. Journal of Advances in Physics Vol 2, No.2.
31. Waldman, G., 2002. Introduction to Light: The Physics of Light, Vision, and Color (Dover
Books on Physics) Revised Edition 2002. Prentice-hall
Inc.
32. Whitaker, R. and Captain, A.
2008. Snakes of India, The Field Guide Hardcover (2008). Draco Books; Hard cover First
Reprint edition (January 1, 2008).
33. Xiaofan
Zhou, X., Slone, JD., Rokas, A., Berger, SL., Liebig, J., Ray, A., Reinberg,
D., Zwiebel, LJ. 2012. Phylogenetic and Transcriptomic Analysis of Chemosensory
Receptors in a Pair of Divergent Ant Species Reveals Sex-Specific Signatures of
Odor Coding. PLoS Genet 8(8).
34. Yoo,
C., Park, SW., Kim, B and Ba, H. 2014. Geotechnical Aspects of Underground
Construction in Soft Ground. CRC Press.
35. Zhanna Reznikova, 2021. Ants’ Personality and Its Dependence on
Foraging Styles Ecol. Evol. https://doi.org/10.3389/fevo.2021.661066