භූ විද්‍යාත්මක පර්යේෂණ වලදී ඛණිජ හඳුනාගැනීම සඳහා ඛණිජ සතු භෞතික ගුණාංග අධ්‍යනය කරන අතර ඒ අතුරින් ඛණිජයක ලේඛාව (streake) පරීක්‌ෂා කිරීම වැදගත් වෙයි. ලේඛාව යනු ඛණිජයක කුඩුවල පැහැයයි. කුඩුවල පැහැය බොහෝවිට ඛණිජයේ පැහැයම වන්නේ නැහැ. ලේඛාවේ පැහැය මගින් ඉතා පහසුවෙන් සමහර ඛණිජ හඳුනා ගත හැකියි. ලේඛාව බැලීම සඳහා ඛණිජය කුඩු නොකර දැඩියාවෙන් තරමක්‌ වැඩි සෙරමික්‌ වැනි දෙයක ඇතිල්ලීමෙන් පහසුවෙන් කුඩුවල වර්ණය ලබා ගත හැක.
අපට අපගේ කුඩා කල සිටම මෙවැනි එක් ඛණිජ වර්ගයක කුඩුවල වර්ණය ඉතා සමීප බව කිව යුතුය. ඒ කුමන ඛණිජය දැයි ඔබට කිව හැකිද? අප කුඩා කල අකුරු ලියන්නට භාවිතා කළේ පැන්සලය. පැන්සලෙන් ලියනවා යනු පොතෙහි එය අතුල්ලනවා යන්නයි. එමගින් පැන්සලෙහි ඇති ඛනිජයේ වර්ණය පොතෙහි ඇතිල්ලෙන අතර එමගින් අපට අකුරු රටා මැවීමට හැකියාව ලැබී ඇත. දැන්නම් ඔන්න ඔබට මේ ඛණිජය කුමක්දැයි මතකයට නැගේවි. ඒ තමයි මිනිරන්.
මිනිරන් භූ විද්‍යාත්මකව සැලකු කල ඛණිජයකි. ඛණිජයක්‌ සතු ලක්‌ෂණ සියල්ලම මෙහි ඇති අතර රසායනය වන්නේ අප කවුරුත් හොඳින් දන්නා කාබන් වෙයි. ස්‌ඵටිකමය ස්‌වරූපයක්‌ ඇති අතර දැඩියාව එකත් දෙකත් අතර වෙයි. ඒ කියන්නේ මිනිරන් කැල්ලක්‌ අපේ නිය පොත්තෙනුත් හූරන්න පුළුවන් කියන එක. ලේඛාවේ පැහැය වෙන්නේ කළු පැහැය.
මිනිරන් නිර්මාණය වීමේ භූ විද්‍යාත්මක පසුබිම කුමක්ද යන්න අප සොයා බලමු. කාබන් රසායනය මූලික කරගත් මේ අපූරු ඛණිජය බිහිවෙන්නේ ආකාර කිහිපයකට. මිනිරන් බොහොමයක් විපරීත පාෂාණ වල අමතර ඛණිජයක්‌ ලෙස හමුවෙනවා. ඒ බොහෝ වෙලාවට අවසාධිත වල පවතින කාබනික ද්‍රව්‍යය විපරීතකරණයේ දී ඔක්‌සිහරණයට පත් වීමෙන්. නමුත් මිනිරන් නිධි ලෙස අපට මේ පාෂාණ වල දක්නට ලැබෙන්නේ නැහැ. පාෂාණය පුරා මිනිරන් විසිරිලා තමයි තියෙන්නේ.
බෝගල වැනි මිනිරන් නිධි නිර්මාණය වීම වෙන්නේ මෙලෙසයි. අපි දන්නවා නේ පොළොවේ ඇති පාෂාණවල කුස්තුර සහ පැලුම් තියෙනවා කියලා. මේ පොළොවේ ඇති කුස්තුර සහ දැදුරු ඔස්සේ භූ අභ්‍යන්තරයේ වූ අධිකව උණුසුම් වූ කාබන් ඩයොක්සයිඩ් සහිත ජලය වාෂ්ප ඉහළට පැමිණ ඔක්‌සිහරණයෙන් පසු එම කුස්තුර සහ දැදුරු තුළම ස්‌ඵටිකිකර්ණය වී ධමනි මිනිරන් නිර්මාණය වෙයි. මේ එක්තරා ආකාරයකට ආග්නේය ක්‍රියාවලියක්‌ කියලා කියන්නත් පුළුවන්.
ශ්‍රී ලංකාවේ නම් අප දන්නා පරිදි බෝගල තමයි විශාලතම මිනිරන් නිධිය මුණ ගැහෙන්නේ. කාබන් ප්‍රතිශතය සලකා බැලූ විට සාපේක්‌ෂව ඉතා ඉහළ මට්‌ටමක ඇති සුපිරිසිදු මිනිරන් තමයි මේ පතලෙන් ලැබෙන්නේ. එය බොහෝවිට 99.5% කියලා තමයි සඳහන් වෙන්නේ. එනිසා තමයි ලෝකේ පුරාම ශ්‍රී ලංකාවේ මිනිරන් ප්‍රචලිත වෙලා තියෙන්නේ. බෝගලට අමතරව කහටගහ සහ කොලොන්ගහ කියලා තවත් පතල් දෙකක් අපට තියෙනවා. එයට අමතරව වරකාපොල අත්තනගල්ල ප්‍රදේශයේ තැනින් තැන පැරණි මිනිරන් පතල් දැක ගන්නට පුළුවන්. එවැනි පතල් කළුතර ප්‍රදේශයෙනුත් වාර්තා වෙනවා.
ලෝකේ මිනිරන් නිෂ්පාදනය කරන්නේ අපි විතරක් නොවෙයි. එවැනි රටවල් අතර ලෝකේ ප්‍රමුඛම නිෂ්පාදකයා වෙන්නේ චීනය. ඉන්දියාව දෙවැනි තැන ඉන්නවා. බ්‍රසීලය, කැනඩාව, මොසැම්බික්‌ රාජ්‍යය සහ රුසියාවත් ප්‍රධාන පෙලේ නිෂ්පාදකයෝ.
මිනිරන් භාවිතය ඈත අතීතයටම ඇදිලා යන දෙයක්. ක්‍රිස්‌තුපූර්ව හතරවෙනි සියවසේ ගිනිකොණ දිග යුරෝපයේ නියෝතිලික යුගයේ මරිටා සංස්‌කෘතිය තුළ සෙරමික්‌ වර්ණ ගැන්වීම සඳහා භාවිත කළ බවට සාක්‌ෂි තියෙනවා. ශ්‍රී ලංකාවේත් අතීත මානවයා මිනිරන් භාවිත කළ බවට අලවල ගල් ගුහාවේ සිදුකළ කැණීමෙන් සාක්‌ෂි ලැබෙනවා. ඒ අවම වශයෙන් අදින් අවුරුදු හත්දාහකට පමණ පෙර මිනිරන් භාවිත කළ බවට යි. බොහෝවිට ඔවුන් ශරීර වර්ණ ගැන්වීම වාගේම යාග හෝම වලදී හිස්‌කබල් වර්ණ ගැන්වීම උදෙසා වෙන්න පුළුවන්.
මිනිරන් කියන්නේ ඉතා හොඳ තාප සහ විදුලි සන්නායකයක්‌. ඒ වාගේම මිනිරන් වල ස්‌ඵටිකමය ස්‌වරූපය නිසා ඉතා හොඳ ලිහිස්‌සි ද්‍රව්‍යයක්‌ ලෙස යොදා ගන්නට පුළුවන්කම ලැබිලා තියෙනවා. ඒ වාගේම ඉතා අධික තාපයක්‌ දරා ගැනීමේ හැකියාව ඇති නිසා අධිකව තාපය භාවිතා වන උඳුන් නිෂ්පාදනයේ දී යොදා ගන්නවා. එයට අමතරව ප්‍රධාන වශයෙන් බැටරි වර්ග නිෂ්පාදනයේ දී ප්‍රධාන අමුද්‍රවයක්‌ ලෙස යොදා ගන්නා බව අමුතුවෙන් කියන්න ඕනේ නැහැනේ. යකඩ නිෂ්පාදනයේදී ද යොදාගන්නා බව සඳහන් වෙනවා. මේ අතර ග්‍රැෆීන් (graphene) නම් වූ නැනෝ තාක්‌ෂණයෙන් බිහිවන නවතම කාබන් නිෂ්පාදනය සඳහාද යොදා ගත හැකියි. කෙසේ වුවත් ශ්‍රී ලංකව තුළදී නම් මෙමගින් නිසි ප්‍රයෝජන නොගන්නා බවයි මාගේ අදහස වන්නේ.
ආචාර්ය පත්මකුමාර ජයසිංහ