This article is published on Divaina, 18.03.2020.
ලෝහ අභරණ තැනීම පුරාණ කල සිටම මිනිසුන් අතර වූ ජනප්රිය සංස්කෘතිකාංගයකි. රන් නොමැති කල ඒ තැන ගන්නේ රිදී ය. රන් තරම්ම නොවුණත් රිදී ලෝහය ද ජනතාව අතර ජනප්රියතාව රැකගත් අප කවුරුත් හොඳින් දන්නා ලෙස අභරණ තනන්නට බහුලව යොදා ගන්නා ලද ලෝහයක් බව නොරහසක්. රන් පෙරදිග ජනප්රිය වෙද්දී මේ සඳහා රිදී බටහිර ප්රමුඛව යොදා ගන්නා ලද ලෝහයකි.
ඛනිජ විද්යාත්මකව රිදී (silver) යන සොබාවික ඛණිජයක් ලෙස හඳුන්වා දිය හැකිය. සුලභතාවය දුබල වුවත් රිදී පවතින්නේ මූලද්රව්යමය (elemental minaral) ඛනිජයක් ලෙසයි. වෙනත් කිසිම රසායනයක් සමග මිශ්ර නොවී සොබාවේ පැවතීම, එනිසාම සංයෝගයක් නොසාදන මෙවැනි ඛනිජ හඳුන්වන්නේ මූලද්රව්යමය ඛනිජ ලෙසයි. ඊට අමතරව සංයෝගමය (compund) ඛනිජ 39 ක් පමණ සොයාගෙන ඇති අතර මේවා බොහොමයක් පරිසරයේ හමුවීම දුලභ අතර -අකන්තයිට් (Acanthaite), ප්රවුස්ටයිට් (Proustite) සහ පයිරාගිරයිට් (Pyragiraite), වැනි ඛනිජ සොබාවේ තරමක සුලභතාවක් පෙන්වයි. සල්ෆයිඩ, කබෝනේට, හේලයිඩ, සිලිකේට සහ සල්ෆේට ලෙස මෙම සංයෝගමය රිදී ඛනිජය පරිසරයේ හමුවේ. රිදියෙහි පසෙහි පවතින ප්රමාණාත්මක සංයුතිය වන්නේ කොටස් මිලියනයකට 0.01 ක පමණය. එය එතරම්ම දුලභය.
සොබාවයේ රිදී පවතින තවත් ආකාරයක් වන්නේ වෙනත් ලෝහ සමග මිශ්රව සාදන මාත්තු ලෝහ (alloy) ලෙසයි. බොහෝවිට රන්, තඹ, ආසනික්, සල්ෆර්, ඇන්ටිමනි වැනි රසායනයන් සමග මිශ්රව පවතින රිදී ලෝහය රසදිය සමග මිශ්රව රසදිය මාත්තු ලෝහ සාදන අතර සිනබාර් (Cinnabar) නම් වූ රසදිය සල්ෆයිඩය සමග ද සොබාවයේ හමුවේ. අනෙකුත් ලෝහ නිධිවල ක්ෂුද්ර සංඝටකයක් ලෙස හමුවේ.
රිදී ඉතාමත් හොඳින් විද්යුතය සහ තාපය සන්නයනය කරන්නා වූ ලෝහයකි. එය ඝනත්වයෙන් අධික වඩා ඉහළ ද්රවාංකයක් (961.8 0C) හිමි ධවල පැහැගත් සුසුනිඳු ආන්තරීක ලෝහයක් වෙයි. දැඩියාව ඉතා අඩු බැවින් පිහියෙන් වුව ද කැපිය හැකි ලෝහයකි.
රිදී භාවිතයේ අතීතයේ සිට සුලභය. විශේෂයෙන්ම ආභරණ තැනීම සඳහා බහුලව භාවිතා කර ඇත. එයට අමතරව රිදී ලෝහයේ ප්රධාන භාවිතය වී ඇත්තේ මුදල් ලෙස සිදුකළ භාවිතයයි. වසර 3000 ට පමණ පෙර සිට රිදී මානව සංස්කෘතිය හා සම්බන්ධ බව ඉතිහාසය ගෙනහැර දක්වන අතර ක්රිස්තු පූර්ව 400 දී පමණ ග්රීසිය තම මුදල් ඒකකයක් ලෙස රිදී භාවිතා කර ඇත. හත්වන ශතවර්ෂයේ දී පමණ එංගලන්තය මුදල් ඒකකයක් ලෙස -රිදී සතය (Silver Penny) හඳුන්වා දී ඇත. ඔප දැමීමෙන් ඉතා අලංකාර දිලිසීමක් ලබා දෙන මේ අපුරු ලෝහය එනිසාම විවිධ පිළිරූ සහ ගෘහාලංකාර නිර්මාණකරණය සඳහා බහුලව භාවිතා කර ඇත. මෙසපොතේමියාව ඉරානයෙන් පමණක් නොව ඇනටෝලියාවෙන් සහ ආර්මේනියාවෙන් ද ආනයනය කළ රිදී ලෝහය තම ආර්ථික කටයුතු සඳහා භාවිත කළ බව ඉතිහාසය තතු පවසයි. අටවන ශතවර්ෂයේ දී පමණ චීනය සිල්ක් වෙනුවට රිදී හුවමාරු කළ බව ද සඳහන් වෙයි.
ලෝකයේ රිදී නිධි පවතින්නේ තවත් ලෝහ වන රන් සහ තඹ ලෝහ සමග මිශ්රවයි. එයට අමතරව ද්විතියික තැන්පතු ලෙස අවසාදිත හා මිශ්රව පවතින බව භූ විද්යාඥයින් පෙන්වා දී තිබේ. ජලතාපක (hydrothermal) ක්රියාකාරකම් නිසාවට ද රිදී නිධි නිර්මාණය වන බව හඳුනාගෙන ඇත. කෙසේවුවත් රිදී ගැරීම අනෙකුත් ලෝහ ගරන්නා මෙන් සිදුනොවන බව නම් පැහැදිලිය. වෙන වෙනම පතල් නොමැති වුවත් රන් සහ තඹ වැනි පතල් වලින් ලැබෙනා අතුරු ඵලයක් ලෙස රිදී උකහා ගන්නා බවයි පෙනී යන්නේ.
ලෝකයේ ප්රධානම රටවල් වන්නේ පහළොස්වන ශතවර්ෂයේ දී පමණම නිෂ්පාදනයේ යෙදුන පේරු රාජ්යය සහ මෙක්සිකෝව යි. රුසියාවත්, ඔස්ටේ්රලියාවත්, ඇලස්කාවත්, ස්විට්සර්ලන්තය සහ පෝලන්තයත් රිදී නිෂ්පාදනයේ පෙරමුණේ පසු වෙයි.
ආචාර්ය පත්මකුමාර ජයසිංහ