වෙරළ හැඩ කරන භූ රූපණ

භූ සංචාරිතය 31

This article is originally published on Vidusara 28.10.2020.

ඔන්න නැවතත් අපි භූ සංචාරිතයෙන් වෙරළට ආවා. වෙරළ අපූරු ,චමත්කාරජනක පරිසර පද්ධතියකි. සිත සන්සුන් කරන්නට කියාපු තැනකි. බොහෝ දෙනෙකු නොසිතුවාට වෙරළ ජල ගෝලය, ශිලා ගෝලය, වායු ගෝලය මෙන්ම ජෛව ගෝලයත් එක්තැන් කරන පරිසරයකි.

වෙරළ ගතිකය. සුර්යයාගේ ශක්තිය කැටිකරගත් සාගර තරංග වෙරළ ඉමේ වන ශිලා ගෝලය වෙනුවෙන් පෙනී සිටින පාෂාණ සහ පාංශු දේහයන් වෙත බලපවත්වන බව හොඳින් පැහැදිලි වෙයි. එනිසා සාගර තරංග වෙත ශිලා ගෝලයේ ප්‍රතිචාරය පාෂාණ සහ පාංශු දේහයන් ඔස්සේ  ලබා දෙමින් ඉතා අපූරු භූ රූපණ නිර්මාණය කරයි. මේවා වෙරළ භූ රූපණයි. සාගර තරංග වල ශක්තියට පසුබාන පාංශු දේහයන් බොහෝ විට වෙරළ ඉමේ පෙන්වන්නේ ඛාදන භූ රූපණයි. එනිසා මුහුදු බොකු නිර්මාණය ට මග පෑදෙයි. ගොඩබිමේ වූ ගංගා ගෙන එන අවසාදිත සියල්ල සාගරයේ ද්‍රෝණි වල තැන්පත් වන්නේ නැත. සාගර තරංග වල ශක්තිය අනුව කොටසක් නැවත වෙරළ වෙත ගෙන එන අතර එනිසා විවිධ භූ රූපණ ගොඩනැගෙයි. එනිසා නව වෙරළ ගොඩ නැගීම සිදුවෙයි.

වෙරළ ඉමේ වූ පාෂාණ සහ පාංශු දේහයන්ගේ ගති ලක්ෂණ අනුව නිර්මාණය වන භූ රූපණ විවිධය. මේ කර්තව්‍ය තවත් පහසු කරන්නේ ගෝලීය සත්‍යය වන ජිර්ණයයි. ජීර්ණය පෘථිවි මතුපිට වූ සෑම දෙයක්ම භෞතිකව සහ රසායනිකව වෙනසකට ලක් කරයි. විශේෂයෙන්ම පාෂාණ එහි විත්තිකරුවා වෙයි. පාෂාණ ජීර්ණය තීරණය වන්නේ එහි පවතින ඛණිජ සංයුතිය අනුවයි. ජීර්ණයට ප්‍රතිරෝධී තිරුවානා ඛනිජයෙන් සමන්විත වන්නේ නම් බොහෝ විට පාෂාණය ද ජීර්ණයට ප්‍රතිරෝධිතාවයක් පෙන්වයි. නමුත් පාෂාණයේ කුස්තුර සහ පැලුම් අධික නම් එනිසා ද ජීර්ණය ඉක්මන් වෙයි.

සාගර තරංග අධිකව ජීර්ණය වන පාෂාණ කලාප ඉතා පහසුවෙන් ඛාදනය කර දමයි. එනිසා ගොඩබිම තුලට සාගරය පැමිණෙන අතර ජීර්ණයට ප්‍රතිරෝධී පාෂාණ ඇති ප්‍රදේශයන් සාගරය තුලට නෙරා යයි. එනිසා “තුඩු’ නිර්මාණය වන අතර, සාගරයේ හුදකලා වූ ගොඩබිම කලපා නිර්මාණය කරන්නේ ද මෙවැනි ජීර්ණයට ප්‍රතිරෝධී පාෂාණයි.

සාගර තරංග වෙරළ සිප ගන්නා ආකාරය ද අපූරුය. සාගර තරංග  දහවල අවම ජල මට්ටමක් පවත්වා ගනිමින් වෙරළ කලාපය පුළුල් කරයි. එය බාදිය ලෙස හඳුන්වයි. රාත්‍රියේ දී මේ තත්වය වෙනස් වන අතර තාවකාලිකව වෙරළ ගිල ගන්නට සාගර තරංග උත්සුක වන්නේ චන්ද්‍රයාගේ බලපෑමෙනි. එම තත්වය වඩදිය ලෙසයි හඳුන්වන්නේ.මෙම චලනය වෙරළ කලාපනයට හේතු වෙයි. වඩදිය බාදිය ඇතිවීම උදම් ලෙස හඳුන්වයි. මේ දෙක අතර වූ කලාපය අන්තර් උදම් කලාපය වන අතර මෙහි වූ වෙරළ තාවකාලිකව රාත්‍රියේදී මුහුද ජලයෙන් යටවෙයි. එනිසා මෙම කලාපය තාවකාලිකව තෙත් කලාපයක් වෙයි. වඩා ඉහල ගිය වඩදිය මට්ටමක් ඇතිවන්නේ සුර්යය ග්‍රහණයක් සිදුවන දිනවලදීය. එහිදී මේ තත්වය ඇතිවන්නේ දහවලදී වීම තවත් විශේෂත්වයකි.

වඩදිය මට්ටමෙන් ඔබ්බෙන් ගොඩබිම දෙසට වන්නට පිහිටන්නේ අවර වෙරළ නැතහොත් පෑල වෙරළයි. මෙම කොටස අති බිහිසුණු කුණාටු මගින් ගෙන එන තරංග මගින් පමණක් තෙමිමට භාජනය වෙයි. පැල වෙරළට ඉදිරියෙන් සාගරය දෙසට හමුවන්නේ පෙර වෙරළයි. එය බාදිය මට්ටම තෙක් පැතිරෙන අතර ඉන් ඔබ්බට ඇත්තේ ළං වෙරළයි. උදම් ඇතිවන අවස්ථාවේ මුහුද රළ බිඳෙන සිමාව කඩන සිමාව ලෙස හැඳින්විය හැක. මේ රළ බිඳෙන සිමාවෙන් ඔබ්බට හමුවන්නේ දියඹයි.

වෙරළ නිර්මාණය කරන අවසාදිත තැන්පත් වන්නේ වෙරළාලින්දය මතයි. එය බොහෝ විට තැනිතලා හෝ තරමක් ආනත මවු පාෂාණය විය හැක. කෙසේ වෙතත් වෙරළ හද කරන්නට සැමවිටම දායක වන්නේ සාගර තරංග, ප්‍රදේශයේ මවු පාෂාණයේ ස්වරුපය සහ වෙරළට සැපයෙන අවසාදිත ගොනුවයි. බොහෝ විට වෙරළේ තන්පත්වන අවසාදිත වල වයනය තීරණය කරන්නේ සාගර තරංග වල ශක්තියයි. වැඩි ශක්තියක් හිමි සාගර තරංග ඇති වෙරළේ බොහෝ විට එක්රැස් වන්නේ රළු (coarse) ඛණිකා සහිත අවසාදිතයි. එවිට පෙබලු වෙරළ බිහි වෙයි. වැලි වෙරළක තැන්පත් කරන වැලි තැන්පත් වන්නේ ඉහත කි සාගර තරංග වලට වඩා අඩු සතියකින් හෙබි සාගර තරංග ඇති විටයි. ශක්තිය බෙහෙවින් අඩු සාගර තරංග ඇති වෙරලක් තැන්පත් වන්නේ බොහෝ විට රොන්මඩ, මැටි වැනි සියුම් ඛණිකා සහිත අවසාදිතයි. වාසනාවකට අප රටේ වෙරළ අලංකාර ධවල පැහැ වැල්ලෙන් යුක්තය. මෙම වැල්ල බොහෝ විට තිරුවානා ඛනිජයෙන් යුක්තය.

ඛදනයත් අවසාදනයත් නිසා වෙරළේ භූ රූපණය හැඩ ගැන්වෙයි. ඛාදන ක්‍රියාවලිය වෙරළ, දඹ, මුහුදු ගුහා, පැලුණු පාෂාණ, ආරුක්කු, තුඩු, සිරසුල, මූල කන්ධ, වෙරළ වේදිකා සහ සුළං උමං ඇතිකරන්නට හේතුවෙයි. අවසාදණය, වැලි පර, බාධක වැලිපර, වැලි පාලම්, වැලි කඳු, වැලි නෙරු සහ ලවණ වගුරු ඇතිකරන්නට හේතුවන බව පෙනී යයි. 

පරිසර පද්ධතියක් ලෙස ගත්කල වෙරළ ඉතා වටිනා කමකින් යුක්තය. විශාල ජෛව විව්ධත්වයකින් යුක්ත ගොඩබිම සහ සාගරය ආශ්‍රිත ජීවින් ගේ පැවැත්ම තහවුරු කරන්නට වෙරළ මනා සෞඛ්‍යයෙන් යුක්ත විය යුතුය. එවිට එහි ගතික සමතුලිතතාවය මනාව රැකෙ. නමුත් වත්මනේ මානවයාගේ අන්තනෝමතික ක්‍රියා නිසා වෙරළ පද්ධතිය බිඳ වැටි ඇත. කාර්මිකකරණයත්, සංචාරක ව්‍යපෘති නිසාත් වෙරළ ඉතා අධිකව දුෂණයට ලක් වී ඇත. එනිසා ඒ හා සම්බන්ධ ගෝලයන් ඉතා දරුණු ලෙස බිඳ වැටි ඇත. මේ තත්වය දිගටම පැවතීම වෙරළ පරිසරය නැවත ගොඩනගන්නට නොහැකි මට්ටමට පත් කරණු ඇත. එපමණක් නොව සාගරයේ සිදුකරනා විවිධ සංවර්ධන කටයුතු වල අවබලපෑම් වලට ඍජුවම ලක්වන්නේ වෙරළයි. විශේෂයෙන්ම බොරතෙල් කැනීම් සහ නැවු ගමනා ගමනය ද ඉතා දරුණු ලෙස වෙරළ රෝගී කරන්නට හේතු වෙයි.

වෙරළේ යහපැවැත්ම පාරිසරික තුලිතය සඳහා වැදගත් වේ. කොතෙකුත් නීති රෙගුලාසි තිබුනේ ද අප රටේ නම් මේ සම්බන්ධව ඇත්තේ ඉතා අඩු අවධානයක් බවයි මාහට නං පෙනී යන්නේ. නීති ක්‍රියාත්මක කිරීමේදී ඇතිවන දුර්වලතා මේ සඳහා ප්‍රධාන හේතුව බවයි පැහැදිලි වන්නේ. කෙසේ වෙතත් වෙරළ පරිසරය සම්බන්ධව අද පවතිනවාට වඩා ක්‍රියාශීලි වැඩපිළිවෙලක් අවශ්‍ය බව නම් පැහැදිලි සත්‍යයක් බව නොරහසක්.

ආචාර්ය පත්මකුමාර ජයසිංහ

පුරාවිද්‍යා සංරක්ෂණය සඳහා ක්‍රමවත් නියැදිකරණයක අවශ්‍යතාවය... 

භූ සංචාරිතය 30

This article is orginally published on Vidusara, 21.10.2020.

මෙරට ඇති යුනෙස්කෝ ලෝක උරුම අතුරින් ආගමික නොවන ලෝක උරුමයක් වන්නේ ගාලු කොටුවයි. ගාලු කොටුව සංචරණය සඳහා ඉතා වටිනා තැනකි. ඔබ මෙය බැලීමට ගොහින් ඇතුවා නොඅනුමානයි. ගාලු නගරයට පෙනෙන මානයේ පිහිටා ඇති මේ අගනා වටිනා ආරක්ෂක කොටු පවුර ද එහි වූ අනෙකුත් ගොඩනැගිලි ද පළමුවෙන්ම ගොඩනගන්නේ පෘතුගීසීන් විසිනි. ඒ 1588 දී පමණය. 17 වන ශතවර්ෂයේදී පමණ මෙරටට පැමිණි ලන්දේසින් විසින් මෙම ගොඩනැගිලි සංකීර්ණය අත්පත් කරගන්නා අතර එය අද පවතින ආකාරයට නිර්මාණය කරන්නේ 1649 දී පමණය. ඓතිහාසික මෙන්ම පුරාවිද්‍යාත්මක ගොඩනැගිල්ලක් බවට පත්වන මෙම අපූරු නිර්මාණය කදිම ගෘහ නිර්මාණයක් බව අමතුවෙන් විස්තර කල යුතු නොවේ.

මා මෙහි සඳහන් කරන්නට උත්සාහ කරන්නේ මෙහි ඉහත කී වැදගත්කම ගැන නං නොවේ. මෙවැනි ගොඩනැගිලි සංරක්ෂණයේදී නිසි ක්‍රමවේද අනුගමනය නොකරන්නේ නම් එම සංරක්ෂණයේ ප්‍රතිඵල විරහිත යමක් වන බව අප අමතක නොකළ යුතු බවයි.

ශ්‍රී ලංකවේ මෙවැනි ගොඩනැගිලි සංරක්ෂණය සඳහා මූලික වන ආයතන දෙකකි. එකක් වන්නේ පුරාවිද්‍යා දෙපාර්තුමේන්තුව වන අතර දෙවැන්න වන්නේ ආචාර්ය රෝලන්ඩ් සිල්වා විසින් ආරම්භ කරන ලද සංස්කෘතික ත්‍රිකෝණය හෙවත් මධ්‍යම සංකෘතික අරමුදලයි. මෙහිදී විවිධාකාරයේ සංරක්ෂණ ක්‍රියා සිදුවන අතර පාෂාණ, විවිධ භාණ්ඩ ඇතුළු සම්පූර්ණ ගොඩනැගිල්ල ද සංරක්ෂණයට භාජනය වේ.

මේ අතර බදාම සංරක්ෂණය සඳහා ප්‍රධාන තැනක් හිමිවන්නේ එය බොහෝ ගොඩනැගිලි වල බිත්තිය ආරක්ෂා කරන සහ අලංකාරයක් එක් කරන නිසා විය යුතුයි. පිටතින්ම ඇති බාහිරයට නිරතුරුවම නිරාවරණය වන නිසා ගොඩනැගිලිවල බදාමය ඉතා ඉක්මනින් සහ පහසුවෙන් දිරාපත් වීමට ලක් වේ. එනිසා බදාම සංරක්ෂණය සඳහා ඇති ඉල්ලුම වැඩිය. බදාමය සංරක්ෂණය කරන්නේ බොහෝ විට පැරණි බදාමයේ සංයුතියට ඉතා සමීප සංයුතියක්ක් සහිත නව බදාමයක් සකස් කරගැනීමෙනි. ඒ සඳහා පැරණි බදාම විශ්ලේෂණයට භාජනය කරන අතර ඒ සඳහා වූ ක්‍රමවේද ඉතා පරෙස්සමින් තෝරාගත යුතුය.

මෙරට වූ පැරණි ගොඩනැගිලිවල  බදාම ප්‍රධාන ආකාර තුනකි. මැටිවලින් පමණක් සකස් කරන ලද බදාම, මැටි සහ හුණු මිශ්‍රණයක් වූ බදාම සහ හුණු පමණක් භාවිතා කරන ලද බදාම ඒ ආකාර තුනයි. පළමුවෙන්ම කීවල බිත්ති  බදාම බොහෝ විට රට මධ්‍යයේ වූ විහාර, ආවාස වැනි ගොඩනැගිලි වල බිත්ති නිර්මාණය කර ඇත්තේ මැටි බදාම වලිනි. රට මධ්‍යයේ පමණක් නොව වෙරළබඩ ආසන්නයේ වූ සමහර ගොඩනැගිලි මැටි-හුණු මිශ්‍රිත බදාම යොදා සකස් කර තිබේ. වෙරළාසන්නයේ සමහර ගොඩනැගිලි වල බිත්ති හුණු පමණක් යොදා සමක් කරන ලද බදාම වලින් යුක්ත බව පෙනී යයි.

මෙම බදාම අධ්‍යනය කරද්දී පෙනී යන්නේ රට මධ්‍යයේ වූ ගොඩනැගිලි සඳහා හුණු ලබා ගෙන ඇත්තේ කිරිගරුඬ පාෂාණය රත් කර ලබාගත් අළුහුණු වලිනි. නමුත් වෙරළාසන්නයේ වූ බොහොමයක් ගොඩනැගිලිවල හුණු ලබා ගැනීම සඳහා යොදාගෙන ඇත්තේ මුහුදු බෙලි කටු සහ කොරල් වැනි ද්‍රව්‍යය බව ඉතා හොඳින් පැහැදිලි වෙයි. සිමෙන්ති භාවිතයට පෙර මෙරට ගොඩනැගිලි ආරක්ෂා කරන්නටත් අලංකාරයක් ලබා දෙන්නටත් මෙවැනි බදාම භාවිතා කල බවට ඉතා කදිම සාක්ෂි හමුවේ. මැටි බදාමය සඳහා මනා උදාහරණයක් වන්නේ සිරි දළදා මාළිගාවයි.

හුණු පමණක් භාවිතා කර කරන ලද බදාමයක් ඇති ගොඩනගිලි සංකීර්ණයක් වන්නේ මෙම ගාලු කොටුවයි. තනිකරම හුණු බදාමයෙන් පමණක් වසා දමන ලද කොරල් සහ කබොල් ගලින් නිමවන ලද මෙම ගාලු කොටුව විසිඑක්වන ශතවර්ෂය ආරම්භයත් සමග මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදල මෙහි සංරක්ෂණ කටයුතු ආරම්භ කරන ලද අතර ඒ අතර කාලයේදී මෙහි බදාම පිලිබඳ පර්යේෂණයක් කරන්නට මා හට අවකාශය ලැබුණි. නමුත් ඒ වන විටත් වෙනත් ක්‍රමවේදයක් ඔස්සේ සංරක්ෂණයට සම්බන්ද වූවන් බදාමය විශ්ලේෂණය කර එහි සංයුතිය ලබා ගෙන තිබුණි. ඒ අනුව එහි සංයුතිය වූයේ මැටි 5% පමණ සහිත වූ හුණු බදාමයකි. ඒ අනුව කටයුතු කරමින් ඔවුන් සංරක්ෂණය සඳහා අලුත් බදාම මිශ්‍රණයක් සකස් කර තිබුණි. මැටි ද එක් කර තිබුණි.

මා ද ස්ථාන 25 කින් පමණ පැරණි බදාම ලබා ගෙන මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලේ අතපත්තු ගොඩනැගිල්ලේ වූ විද්‍යාගාරයේ දී විශ්ලේෂණයට භාජනය කරන ලද අතර එහි දී ලද ප්‍රතිඵල ඉතා අපූරු විය. මෙම බදාමය විශ්ලේෂණය සඳහා රසායනික විශ්ලේෂණය සඳහා භාජනය කරන ලද අතර බදාමයේ වූ වැලි වයනය සඳහා පෙනේර විශ්ලේෂණය කටයුතු වලට භාජනය කරන ලදී. එමෙන්ම එක්ස්රේ පරික්ෂාවකටද භාජනය කරන ලදී. වැලි සහ හුණු බදාම අතර අනුපාතය 70 ට 30 ක ලෙස සෑම නියදියකම සටහන් විය. අපුරුත්වය වූයේ කිසිම නියැදියක මැටි හමු හමු නොවීමයි.  

එසේනම් කලින් කරන ලද නියැදිවලින් මැටි හමුවූයේ කෙසේද යන්න සොයා බලත් දී පැහැදිලි වූයේ, නියැදිය, විශ්ලේෂකයන් විසින් නොගෙන වෙනත් අයෙකු විසින් ලබා ගෙන යවන ලද්දක් බවයි. එහි දී, බදාමයට ඇතුලතින් වූ ද්‍රව්‍ය ද අඩංගු වන සේ නියැදිය ලබා ගැනීම හේතුවෙන් මැටි 5% ක ලෙස සටහන් වන්නට ඇත. මන්ද යත් ඇතුලත වූයේ කබොක් පාෂාණ කැබැලියි. එමගින් විශ්ලේෂකයන් නොමග යන්නට ඇත. මෙය ඉතා කදිම උදාහරණයක් වන්නේ සුපරික්ෂාකාරී නියැදි ලබා ගැනීමක් උදෙසායි. නියදිකරණය නිසි පරිදි නොකළේ නම් ඔබට ලැබෙනුයේ වැරදි සහගත ප්‍රතිඵලයකි. එය සංරක්ෂකයන් නොමග යවන්නට හේතු වෙයි.

පෙනේර පරික්ෂාව තහවුරු කරන ලද්දේ මෙම බදාමය සඳහා වැලි ලබා ගෙන ඇත්තේ වෙරළෙන් වන බවයි. එමෙන්ම මෙම හුණු මිශ්‍රණය ඉතා දෘඩ බදාමයක් නිර්මාණය කරන්නට හේතු වී ඇත. ඒ සඳහා මුහුද ජලය මිශ්‍ර වී එන මුහුදු සුලඟ ද කදිම සහයෝගයක් ලබා දෙන්නට ඇත. කෙසේ  වෙතත් මෙම තත්වය මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලේ පර්යේෂණ විද්‍යාගාරයේ අධ්‍යක්ෂ හරහා මොවුනට දැනුම් දුන්න ද ඔවුන්ගේ කරගෙන ගිය ක්‍රියාදාමය නම් වෙනසකට භාජනය වූයේ නැත. එනිසා දිගටම ඔවුන් වැරදි විශ්ලේෂණ වාර්තා මත පදනම් ව සංරක්ෂණ බදාමය භාවිතා කරන ලදී. මෙය නිවැරදි විද්‍යත්මක පැහැදිලි කිරීම් මෙරට පුරාවිද්‍යාවට අකැප බවට තහවුරු වූ තවත් එක් අවස්තාවක් පමණි.

ආචාර්ය පත්මකුමාර ජයසිංහ

මැණික් පබළු තැනු ජේතවන සැදැහැවතුන් ......!!!

භූ සංචාරිතය 29

This article is Originally published on Vidusara, 14/10/2020

ලොව තෙවැනියට උසම මානව උත්පාදක ව්‍යුහය වන්නේ අනුරාධපුර පූජා භුමියේ පිහිටි මහාවිහාරය බිඳ දමා තැනු ජේතවන ස්ථුපයයි. මෙම ස්ථුපය මෙරට උසම ගඩොළු ව්‍යුහාත්මක ඉදිකිරිම වන අතර අඩි 400ක් උස බව සඳහන් වේ. ක්‍රිස්තු වර්ෂ 277 දී රජ පැමිණි මහසෙන් රජු විසින් නිර්මාණය කරන ලදැයි සැලකෙන මෙම යෝධ ස්ථුපයෙහි වැඩ නිම කරන ලද්දේ ඔහුගේ පුතනුවන් වන මේගවන්න නම් වූ රජ විසිනි. විශේෂත්වය වන්නේ බුදු රජාණන් වහන්සේගේ බඳ පටි ධාතුන් වහන්සේ මෙහි තැන්පත් කර තිබීමයි.

පුරාවිද්‍යාඥයින් විසින් පසුගිය කාල වකවානුවේ ජේතවන භුමියේ සිදුකරන ලද කැනීම් මගින් ඉතා විශාල පබළු ප්‍රමාණයක් සොයාගෙන ඇත. මෙම පබළු වර්ග ප්‍රධාන වශයෙන් ආකාර දෙකකි. ඒ අතර සොබාවික ද්‍රව්‍ය එලෙසම භාවිතා කර තැනු “සොබාවික පබළු” ද විවිධ සොබාවික ද්‍රව්‍ය භාවිතාකර කෘත්‍රිමව නිර්මාණය කරන ලද “කෘත්‍රිම පබළු” ද  වෙයි. මේවා සැලකිය යුතු ප්‍රමාණයක් ජේතවන කටුගෙයි තැන්පත් කර ඇත්තේ මහජන ප්‍රදර්ශනය උදෙසායි.   අද අපගේ සංචාරය වන්නේ මෙම පබළුවල කතන්දරය දැන ගන්නටයි.

පබළුව ජනතාවගේ අත්‍යවශය ද්‍රව්‍ය ගොනුවට වැටෙන්නේ නැත. අලංකාරය උදෙසා පමණක් භාවිතා කරන මෙවැනි පබළු අතීතයේ සිටම නැතුවම බැරි ශරීරාලංකාරයක් බවට පත් වී ඇත. නමුත් ජේතවනයට මෙවැනි පබළු විශාල තොගයක් භාවිතයට ගන්නට වෙන්නේ නම් සංගයාවහන්සේලාගේ ගත පළදින්නට නම් නොවේ. ඒ ගෞරවය උදෙසා ස්ථුපයට පැළඳවන්නටය. කොත් කැරැල්ලේ සිට කඩා හැලෙන අලංකාර දිය දහරක් සේ ගර්භය පුරාවට ඉතා ලඟින් මෙම පබළු වැල් අද අප දැල්වෙන නිවෙන බල්බයන් රන්දවන්නා සේ පවතින්නට ඇත. ස්ථුපයට අලංකාරයක් ගෙන එන්නට ඇත.

ගත පළඳවන මෙවැනි පබළු ඉතිහාසය ප්‍රාග් ඓතිහාසික යුගය දක්වාම දිවයන බව අප අමතක නොකළ යුතුයි. ශ්‍රී ලංකාවේ පවා මෝර දත් භාවිතා කර සකස් කරන ලද පබළු පැලඳු බවට සාක්ෂි හමු වී ඇත. කෙසේ වෙතත් සොබවිකත්වයෙන් මිදී කෘත්‍රිම පබළු නිර්මාණයට මුතුන් මිත්තන් පෙළඹෙන්නට ඇත්තේ අහම්බෙන් බවයි මාගේ මතය වන්නේ. ඒ අහම්බය ලෝහ කර්මාන්තයත් සමග සබැඳි පවතින්නට ඇති බව සුප්රික්ශාකාරි සහ තාර්කික ලෙස ඒ දෙස විමසිලිමත් වූයේ නම් ඔබට පැහැදිලිවනවා නොඅනුමානයි.

අතීත ලෝහ භාවිතය වසර අටදාහත් දහදාහත් අතර කාල සීමාවක් දක්වා දිව යන බව ලෝක ඉතිහාසය වාර්තා කරන අතර ඒ මුලින්ම තඹ ලෝහය සොයා ගැනීමෙනි. අතීත මානවයා පරිසරයට ඉතා සංවේදී වන්නට ඇත. එනිසා සැමවිටම සාමාන්‍යය තුල පවතින වෙනස්කම් හොඳින් ග්‍රහණය කරගන්නට ද අවබෝධ කරගන්නට ද. ඒ අනුව අනෙකුත් ඛණිජ සහ පස් වලට වඩා වෙනස් තඹ ඛණිජය කෙරෙහි අවධානය යොමුවන්නට ඇත. එම වෙනස් ද්‍රව්‍යය කුමක් සඳහා භාවිතා කල හැකිදැයි සොයන්නට උත්සුක වන්නට ඇත. පහසුවෙන් ඇඹිමට හැකි මේ ලෝහය ආයුධ නිෂ්පාදනය සඳහා යොදාගන්නට හැකි බව ඔවුන් සොයාගන්නට ඇත. සොබාවික තඹ ලෝහය ලබා ගැනීමට ‘තඹස්’ (තඹ ඇති පස්) උණුකළ යුතුබවත් ඔවුන් සොයා ගන්නට ඇත. එයද බොහෝ විට අහම්බයක් වන්නට ඇති හැකියාව බොහෝ වැඩිය.

තඹ කෙරෙහි අවධානය යොමුවන්නට මතතෙන් මා නම් සිතනුයේ රත්ත්‍රන් කෙරෙහි ඔවුන්ගේ අවධානය යොමුවන්නට ඇති බවයි. මන්දයත් තඹ වලට වඩා රන් කෙරෙහි වැඩිපුර අවධානයක් සොබාවිකවම යොමුවන බැවිනි. එනිසා මිනිසා පළමුව භාවිතයට ගත් ලෝහය බොහෝදුරට විය හැක්කේ රන් බවයි.

උණුකළ තඹ වෙන් වීමෙන් ලබන ලෝහයට අමතරව ලැබෙන තඹොර යනු සිලිකේට ඛනිජවල එකතුවකි. එනිසා මෙය ඉතා සැහැල්ලුය. මේ සැහැල්ලු ද්‍රව්‍යය ඉතා අපූරුය. තඹ පැවතීම නිසා මෙම සැහැල්ලු ද්‍රව්‍යයට නීල පැහැයක් ලබා දෙන අතර විදුරැ වැනි ස්වරූපය විදුරු පබළු නිර්මාණයට කදිමය. අහම්බයෙන් ලද මේ අතුරුඵලය පබළු නිර්මාණයට කදිම බව ඔවුන් වටහා ගන්නට ඇත. එලෙස ආරම්භ කරන ලද පබළු නිෂ්පාදනය කර්මාන්තයක් ලෙස ඉදිරියට පවත්වාගෙන යන්නට ඇති අතර විවිධාකාරයේ සොයාබැලීම් (පර්යේෂණ) මගින් නවතම ආකාරයේ නිෂ්පාදන එලි දක්වන්නට ඇත.

කෘත්‍රිම පබළු කර්මාන්තය මෙලස දිග හැරෙද්දී සොබාවික පබළු නිෂ්පාදනය ද ඉතා උත්කර්ෂවත් ලෙස පැවති බවට ජේතවනයේ කැණීම් වල ලද පබළු ගොනුව පෙන්වා දෙයි. විශේෂයෙන්ම විවිධ මැණික් ඛණිජ රාශියක් සොබාවික පබළු කර්මාන්තය සඳහා භාවිතා කර ඇති බව එමගින් නිදසුන් ගෙන එයි. වසර 2010 දී පමණ මවිසින් කරන ලද පර්යේෂණයක් ඇසුරෙන් එහි වූ සොබාවික මැණික් ඛණිජ වලින් නිර්මාණය කරන ලද පබළු රාශියක් අධ්‍යනයට භාජනය කරන ලදී. අධ්‍යනයෙන් නිරාවරණය වූ කරුණු ඉතා තාර්කික නිගමන රාශියක් සඳහා මග පෙන්වන බව මෙහි ලා සඳහන් කල යුතුය.

මාගේ පර්යේෂණයෙන් හෙළි වූ කරුණක් වන්නේ සොබාවික පබළු නිර්මාණය සඳහා කුරුවින්ද කුලයේ මැණික් භාවිතා කර ඇති බවයි. ඒ අතර නිල් මැණික්, පුෂ්පරාග සහ ගෙවුඩ වර්ග භාවිතයට ගෙන ඇත. නමුත් මේවා පට්ටම් නොගැසූ තිබු හැඩයම භාවිතා කර සුමටකරණයට ලක් කර මධ්‍යය විද පබළුවක් බවට පත් කර ඇත. අප දන්නා පරිදි දැඩියාව අතින් මෙම කුරුවින්ද ඛණිජ දෙවැනි වන්නේ අගය 10 ක්  වන දියමන්ති වලට පමණි. එමගින් තේරුම් යන්නේ මෙවැනි මැණික් ස්ඵටික විදීමට නම් දියමන්ති වැනි දැඩියාවෙන් වැඩි ඛනිජයක් අවශ්‍යය. එසේ නම් කුරුවින්ද විදීම සඳහා භාවිතා කල තාක්ෂණය කුමක් විය හැකිද? පුරාවිද්‍යාඥයින්හට භූ විද්‍යා දැනුම අවශ්‍ය වන්නේ මෙවැනි ඛණිජ හඳුනාගැනීමට පමණක් නොවේ, භූ විද්‍යා දැනුම පදනම් ව ඉහත සඳහන් කරන ලද තාක්ෂණය කවරක්දැයි හෙළි කර ගැනීමටයි.

කුරුවින්ද වලට අමතරව රබහා වර්ග, අඹතිස්, පලිඟු, කාල පලිඟු, රෝස පලිඟු වැනි ද්‍රව්‍ය ද අස්ඵටික තිරුවානා වන කහඳ වර්ග ගණනාවක් භාවිතයෙන් කරන ලද පබළු හමුවේ. එවැනි කහඳ වර්ග අතර, කානිලියන්, අගස්ති, ඔනික්ස් වැනි කහඳ වර්ග හමුවේ. බොහෝ පුරාවිද්‍යාඥයින් සිතන්නේ කානිලියන් ලංකාවේ හමු නොවන නමුත් ඉන්දියාවෙන් ගෙන ආ ඛණිජයක් බවයි. නමුත් මේ අදහස මුළුමනින්ම සාවද්‍යය අතර කානිලියන් නිෂ්පාදනය සඳහා ඕනෑ තරම් අමුද්‍රව්‍ය මෙරටේ හමුවන බව ඉතා වගකීමෙන් කිවයුතුය. භූ පුරාවිද්‍යාවේ ප්‍රායෝගික භාවිතය පිලිබඳ මෙරට පුරාවිද්‍යාඥයින් වඩාත් සැලකිලිමත් විය යුතු බව නැවත වතාවක් මා අවධාරණය කල යුතුය. නැතහොත් වන්නේ වැරදි අර්ථකතන මගින් මෙරට ජනතාව නොමග යා හැකි බවත් දැනටත් එසේ වී ඇති බවත් මෙහිලා සඳහන් කල යුතුය.

ආචාර්ය පත්මකුමාර ජයසිංහ

https://www.archaeology.lk/2382 

භූ කම්පා....ඉතිරි කොටස....!

This article is Originally published on Vidusara, 30/09/2020

පසුගිය සතියේ භූ කම්පා ලිපිය අවසාන කරන ලද්දේ භූ කම්පා නාභිය ද අපි කේන්ද්‍රයද ගැන සටහන් කරමින් බව ඔබ ලිපිය කියවූයේ නම් ඔබට මතකට නැගෙනු ඇත. අපිකේන්ද්‍රය යනු භුමිය මතුපිට සටහන් වන්නා වූ භූ කම්පාවේ නාභියේ ප්‍රක්ෂේපනයයි. භූ කම්පන විද්‍යාඥයින් හඳුනාගෙන ඇති පරිදි අපිකේන්ද්‍රය යනු වැඩිම හානියක් ඇතිවන්නාවූ ස්ථානයයි. නමුත් එය සැමවිටම නිවැරදි නොවන බව ද තහවුරු වී ඇත. භූ කම්පාව හට ගන්නා වූ විභේදයේ දිග වැඩිනම් එවැනි අවස්ථාවක විශාල ප්‍රදේශයක් පුරා භූ කම්පාවෙන් හට ගන්නා හානිය පැතිරී යා හැක. රික්ටාර් පරිමාණයේ අගය 7.9 ක පමණ වූ ඇලස්කාවේ දිනාලි භූ කම්පාව හොඳම උදාහරණයයි. මහද්වීප කලාප වල ඇතිවන්නා වූ භූ කම්පා වල නාභිය පොළොව මතුපිට සිට කිලෝමීටර 2 සිට කිලෝමීටර 20 ක පමණ ගැඹුරේ වුව හට ගත හැකි බව වාර්තා වී ඇත. ඒ අනුව භූ මතුපිටට ඉතා ආසන්නයේ වුව භූ කම්පාවක් හට ගැනීමේ හැකියාවක් ඇති බව පෙනී යයි. නමුත් භූ තැටි ගිල ගන්නා අභිසාරි තල මායිම් අසල මෙවැනි භූ කම්පා කිලෝමමීටර 600 ක් පමණ ගැඹුරේ වුව හට ගත හැකි බව ද වාර්තා වී ඇත.

භූ කම්පා නාභියේ ඇතිවන්නා වූ ඝර්ෂණය බිඳ දමමින් තෙරපෙන භූ තැටිය ඇතිකරනා පීඩනය එකවරම තෙරපුන භූ තැටිය ඉදිරියට චලනය කරන්නේ කාලීනව ගැබ් වූ විශාල ශක්තියක් එකවරම පිටකරමින්. මෙලස පිට වූ ශක්තිය රැගෙන යන්නට සමත්වන්නා වූ ශක්ති තරංග දෙකක් බිහිවන අතර ඒවා දෛහික (body wave) තරංග සහ පෘෂ්ටිය (Surface wave) තරංග ලෙස හැදින්විය හැක. ස්කන්ධ තරංග වල විශේෂත්වය වන්නේ ඒවා ගමන් කරන්නේ භූ ස්කන්ධය හරහා භූ අභ්‍යන්තරයෙන් වීමයි. පෘෂ්ටිය තරංග භූ මතුපිටින් ගමන් කරන බව භූ කම්පන විද්‍යාඥයින් පවසයි. ඔවුනට අනුව දෛහික තරංග වර්ග දෙකකි. එනම් ප්‍රාථමික (primary or P) සහ ද්විතියික (secondary or S) දෛහික තරංග යනුවෙනුයි. ප්‍රාථමික තරංගයේ ගමන් රටාව වන්නේ ඉදිරියේ ඇති අංශුන් තල්ලු කරමින් ද පසු අංශු වල ශක්තිය ඉදිරියේ ඇති අංශුන් වලට ලබා දෙමින්  ද වැඩි පීඩිත සංකෝචිත කලාප සහ අඩු පීඩිත ඉහිල් කලාප ඇතිකරමින් බවයි වාර්තා වන්නේ. ඒ අනුව භූ කම්පාවෙන් බිහිවන තරංග අතර වේගයෙන්ම ගමන් කරන්නේ මෙම තරංග වන අතර භූ කම්පා මාන වල පළමුව සනිටුහන් වන්නේ ප්‍රාථමික ස්කන්ධ තරංගයි.  පාෂාණ වැනි මාධ්‍යයක් හමුවේ මේවායේ වේගය තත්පරයට මීටර 5000ක් පමණ වන බව සොයා ගෙන ඇත. ජලයේදී එහි වේගය තත්පරයට මීටර 1450ක් පමණ වේ. නමුත් වාතයේදී වේගය අඩුවන අතර එය තත්පරයට මීටර 330ක් පමණ වනු ඇති සොයා ගෙන ඇත. මෙම තරංග ද්විතියික තරංග මෙන් 1.7 ක් වේගයක් පවත්වා ගනී.

ද්විතියක තරංග පෙන්වන්නේ ඉතා අපූරු රටාවකි. ශක්තිය ගමන් කරන්නා වූ දිශාවට ලම්භක ව සිරස්ව පාෂාණ ස්කන්ධයේ අංශුන් චලනයට ලක් කරනා අතර එනිසා පාෂාණයේ හැඩය විරූපණය කරන්නට හේතුවෙයි. භූ කම්පාවකදී දෙවනියට වැඩිම වේගයෙන් ගමන් කරන්නා වූ තරංග විශේෂය වන්නේ මෙම තරංගයි. විශේෂත්වය වන්නේ ද්‍රව හෝ වායු කලාප හරහා ගමන් නොකිරීමයි. මෙම තරංග මධ්‍යයේ වූ පිටත හරය හරහා ගමන් කරන්නේ නැත.

භූ කම්පාවකදී හට ගන්නා ශක්තිය රැගෙන යන්නා පෘෂ්ටිය තරංග ද ආකාර දෙකකි. රයිලි තරංග සහ ලෝව් තරංග ඒ ආකාර දෙකයි. රයිලි තරංගයේ හැසිරීම ජලයේ හට ගන්නා තරංග මෙනි. අංශු චලනය නොවන අතර ශක්තිය පමණක් ඉදිරියට ගමන් කරයි. ඒවා වේගයෙන් අඩු භූමිය මතුපිටින් ගමන් කරන ශබ්ධ තරංග වන අතර ස්කන්ධ තරංග මෙන් නොව ඇතිකරනා හානිය ඉතා වැඩිය. මේ අතර වැඩිම තර්ජනයක් ඇතිකරන්නේ ලෝව් තරංග මගිනි. ශක්තිය ගමන් කරන්නා වූ දිශාවට තිරස් ලම්භක දිශාවට මාධ්‍යයේ අංශු චලනයට ලක් කරන ලෝව් තරංග ද්‍රව හරහා ගමන් කරන්නේ නැත. නමුත් රයිලි තරංග ප්‍රාථමික තරංග මෙන් ද්‍රව හරහා ගමන් කරන බව සොයා ගෙන ඇත.

භූ කම්පා තරංග අධ්‍යනයන් අනුව භූ කම්පාව හට ගත් ස්ථානය පිළිබඳව යම් අදහසක් ලබා ගන්නට හැකියාවක් ඇතුවා මෙන්ම නිරන්තරව සිදුකරන්නා වූ සොයා බැලීම් මගින් භූමියේ ඇතිවන භූ කම්පා පිළිබඳව පෙර දැනුමක් ලබා ගැනීමට හැකියාව ඇත්තේමුත් එම කාල සීමාව පෙර සූදානමක් සඳහා ප්‍රමාණවත් නොවන බවයි භූ කම්පා විද්‍යාඥයින්ගේ අදහස වන්නේ. කෙසේ වෙතත් කලින් පැමිණෙන්නා වූ දෛහික තරංග මගින් ඇතිවන හානිය එතරම් ප්‍රබල නොවනමුත් පසුව පැමිණෙන පෘෂ්ටිය තරංග වඩා ප්‍රබල හානියක් ඇතිකරන බව වාර්තා වී ඇත.

ලෝකයේ බොහෝ විට ප්‍රබල භූ කම්පා වාර්තා වන්නේ භූ තල මායිම් අසල වන අතර ඒ ද අභිසාරී සහ පරිණාමන විභේද ආශ්‍රිතව බව සොයා ගෙන ඇත. ඒ අනුව පෙනී යන කාරණාව වන්නේ භූ කම්පා ඇතිකරන්නට හේතුවන ප්‍රබලම කාරණය වන්නේ භූ තල වල සිදුවන චලනය බවයි. ඒ කාරණාව නම් ඇත්තෙන්ම සොබාවික හේතුවකි.

සොබාවික නොවන මිනිසාගේ බලපෑම නිසා ඇතිවන භූ කම්පා ගැනද දැන් දැන් වාර්තා වන බව සඳහන් වේ. ඇමෙරිකානු භූ විද්‍යා ආයතනය පවසන ආකාරයට එවන් වූ භූ කම්පා ඇතිවන ප්‍රමාණය  එන්න එන්නටම වැඩිවන බව පෙන්නුම් කරයි. ඒ බොහෝ විට භූ ගැඹුරේ සිදුකරනා තෙල් ගවේෂණ වලදී භූ අභ්‍යන්තරයට විදිනා ජලය හේතුකොටගෙන බව ඔවුන් සොයාගෙන ඇත. ඒ වාගේම අපජලය භූ අභ්‍යන්තරයට මුදා හැරීමද හේතුවක් බව ඔවුන් පවසයි. එමෙන්ම කාලගුණික විපරියාසය යාමනය කරන්නට ගන්නා පියවරක් ලෙස සිදුකරනා හරිතාගාර වායුන් භූ අභ්‍යන්තරයට මුදා හැරීමද මේ සඳහා සාදාරණ හේතුවක් බව ඔවුන් සොයාගෙන ඇත.

මානව පෙළඹවීම මත ඇතිවන්නා වූ භූ කම්පා සඳහා හේතුවන තවත් කාරණයක් වන්නේ දීර්ඝව දිව යන්නා වූ විභේද ඔස්සේ නිර්මාණය වූ නිම්න හරහා ඉදිකරනා ජලාශයි. එහි ඇති ජලය මගින් ඇතිකරන පීඩනය දුර්වල විභේද ඈත්කරන්නට හේතුවන බව සොයාගෙන ඇත. මේ සඳහා ප්‍රථම උදාහරණය සපයන්නේ 1932 දී ඇල්ජීරියාවේ ක්වේඩ් ෆොඩ්ඩා ජලාශයයි. එයට අමතරව 1967 දී ඉන්දියාවේ මහාශ්‍රාස්ත්‍රයේ කොයිනා නගර ජලාශය ද එවැනිම භූ කම්පාවක් ඇතිකරන්නට හේතු වී ඇත.

භූ සම්පත් ලබා ගැනීම සඳහා සිදුකරනා කැනීම් කටයුතු ද මෙවැනි භ කම්පා ඇතිකරන්නට හේතු විය හැකි බව වාර්තා වී ඇත. රන් කැනීම් සිදුකල දකුණු අප්‍රිකාවේ ඔක්නෙයි පතල නිසා 2014 එවැනි භූ කම්පාවක් සිදු වී ඇත. වසර ගණනාවකදී සිදු වූ ප්‍රභල භූ කම්පාවක් ලෙස එය සටහන් වන අතර ප්‍රබලත්වය රික්ටාර් පරිමාණයේ අගය 5.5 පමණ වී ඇත. මෙවැනි පතල් වලින් හට ගන්නා භූ කම්පා සඳහා හේතුවන්නේ ඒවායේ සිදු කරනා පිපිරීම් බව වාර්තා වන අතර වැඩකරනා කම්කරුවන් ඉතා දරුණු ලෙස අවදානමට ලක් වූ අවස්ථා ද නැත්තේ නොවේ.

භූ අභ්‍යන්තරයේ ඇති දුබල පාෂාණ වල සිදුවන ජීර්ණය හේතුවෙන් ඇතිවන කුහර කඩා වැටීම් හේතුවෙන් ද එවැනි භූ කම්පා හටගත හැකි බව විස්වාස කරනමුත් ඒ සඳහා ප්‍රමාණවත් සාක්ෂ්‍ය හමු නොවන බවයි පෙනී යන්නේ.

වර්තමානයේ ශ්‍රී ලංකාව පවතින පසුබිම සලකා බැලීමේදී සහ වත්මනේ ඇතිවෙමින් පවතින භූ කම්පා අවදානම සලකා බැලීමේදී ඉතා සුපරික්ෂාකාරී විමසිලිමත් බවක් සහ නිරන්තර අවධානයක් හිමි විය යුතු බවයි මාගේ අදහස වන්නේ. භූ තල මායිමකට ආසන්නව අප නොපිහිටියත් උතුරෙන් ඇත්තාවූ අභිසාරී තල මායිම ද දකුණෙන් ඇතිවෙමින් පවතින නවමු තල මායිම ද හේතුවෙන් යම් කිසි ආකාරයක අවදානමක් ඇති වෙමින් පවතින බව අපට අමතක කල නොහැකිය. මේ බව මෙයට වසර කිහිපයකට පෙර මා මාගේ විදුපත් ඉරුවේ සඳහන් කලමුත් විදග්ධයින් එයට සිනා වූ බව මට මතකය. කෙසේවෙතත් දිගන ප්‍රදේශයේ සිදුකරනා කිරිගරුඬ කැනීම් කටයුතු වලින් ඇතිවන භූ හානිය කවරේදැයි වඩා විමසිලිමත් විය යුතුවාක් මෙන්ම මේ සම්බන්ධව අධ්‍යනය කරන්නා වූ වගකිව යුතු ආයතන තමන්ගේ අධ්‍යනයන් තව තවත් ක්‍රමවත්ව සහ සුපරික්ෂාකාරී විය යුතුය. එමෙන්ම භූ කම්පා සටහන් කරගත හැකි නවීන තාක්ෂණයන් පිළිබඳව අවධානය යොමුකලයුතුවාක් මෙන්ම ඒවායේ දිගුකාලීන පැවැත්ම සහ නිරන්තරයෙන්ම භාවිතයට ගත හැකියාව පිළිබඳව ද යම් තහවුරුවක් සහතිකයක් තිබිය යුතුය.  

ආචාර්ය පත්මකුමාර ජයසිංහ

නාය භුමි ප්‍රතිස්ථායිකරණය යනු අතීසාරෙට අමුඩ ගැසීමක්...???

This article is originally published on Vidusara, 23.09.2020. 

භූ සංචාරිතය 29

මධ්‍යම කඳුකරය තරම් සංචාරය ට අපූරු තැනක් තවත් ඇත්තේ නැත. මනරම් දර්ශන ගෙන එන්නේ ද අපූරු දිය ඇලි බිහි කරන්නේ ද කඳුකරයයි. අයකුගේ චෛතසිකය ඒකාත්මික කරන්නට මේ සෞමය පරිසරය ලබා දෙන්නේ මහඟු අත්වැලක්. අධ්‍යාත්මික සුවය සොයන්නන් කඳුකරයේ අතරමං වන්නට සිතන්නේ ඒ නිසාම විය යුතුය. ඉහලට යත්ම අඩුවන පාරිසරික උණුසුම ගත සිසිල් කරමින් වත සනසන්නට හේතුවන බව අත්දැකීම් ඇත්තෝ හොඳින් දනිති. මේ අපූරු කඳුකරයට වෙමින් පවතින්නේ කුමක් ද යන්න බොහෝ දෙනෙකුට තවම තේරුම් ගැනීමට නොහැකි වී ඇති බව පෙනී යන කරුණකි.

මානව අතවරය එන්න එන්නම වැඩි වී කඳුකරය ආතුර වී ඇතැයි දැන් දැන් මට සිතේ. ප්‍රධානම කාරණය වන්නේ නොහික්මුණ මිනිසුන්ගේ ක්‍රියාකලාපයයි. අස්ථාවර භූමින් නිර්මාණය කරන්නට එය ප්‍රභල හේතුවක් වී ඇති බව කිව යුතුය. සංවර්ධනයේ නාමයෙන් කරනා භූ දර්ශ විනාශය කොතරම් ප්‍රබල ද යන්න දිනෙන් දින වැඩිවන නාය අවදානම හමුවේ ඔබට තේරුම් ගත හැකි වේවි. කොතරම් දුරට මෙරට හදවතට හානි කර ඇත්ද යන්න විධිමත්ව අධ්‍යනය කරන්නෙකුට නම් නොතේරෙනවා නොවේ.

මානව සංවර්ධන කටයුතු මගින් කඳුකරයට සිදුකරන හානියට වග කියන්නට වන්නේ කාලගුණික විපරියසයන්ට බවයි පෙනී යන්නේ. එනිසා සිදුවන නාය අවදානම නවතන්නට නාය ගොස් ස්ථාවර වූ කඳුකර භූමින් දැන් දැන් ප්‍රතිස්තායිකරණ ව්‍යපෘති හරහා උත්සාහ දරනා බව අප හොඳින්ම දන්නා කාරණයක් වන්නේය. එය එසේ වුවත් එය සැබවින්ම සාර්ථක ද යන්න අප විමසා බැලිය යුතුය. මාගේ අදහස වන්නේ නම් මෙවැනි ව්‍යපෘති යනු අතීසාරයට අමුඩ ගැසීමක්මය. පය බරවායට පිටිකර බෙහෙත් බැඳීමක් පමණක්මය. අස්ථාවර වෙමින් පවතින කහගල්ල වැනි නාය භූමින් ප්‍රතිස්ථායිකරණයට ලක් කිරීම සාර්ථක නමුදු, නාය ගොස් ඇති ස්ථාවර වූ කන්ඩි හෝ නාය භූමින් නැවත මෙවැනි ව්‍යපෘති හරහා ප්‍රති ස්තායිකරණයට ලක් කිරීම ලෝක බැංකුව හරහා මෙරට ලබන අති විශාල මුදලක් නාස්ති කිරීමක් පමණක්ම වන්නේය.

මේ සඳහා ඉතා වැදගත් වන්නේ හේතුව සොයා එයට ප්‍රතිකර්ම කිරීම බව අප සැමවිටම දැනගතයුතුය. කාලගුණ විපර්යාසයට මුලික වන ප්‍රධානම හේතු ප්‍රත්‍ය වන්නේ වායුගෝලයට අසිමාන්තිකව කාබන් ඩයොක්සයිඩ් වායුව නිදහස් කිරීම බව අපි සැමෝම ඉහා හොඳින් දන්නෙමු. මේ සඳහා ප්‍රධානම දායකත්වය සපයන්නේ ඇමෙරිකාව චීනය වැනි විශාල කාර්මික රටවල් සහ උච්ච සුඛෝපබෝගිත්වයක් අත්විඳිනා රටවල් බව නොරහසකි. එසේ නම් ඔවුනගේ කාර්යය විය යුත්තේ සමස්ථ ලෝක ජනතාව වෙනුවෙන් කාබන් උත්පාදනය අවම කිරීම බව ඔබටත් මටත් ඉතා හොඳින් පැහැදිලිය. ඔවුන්ගේ සුඛ විහරණය උදෙසා අප වැනි තෙවැනි ලොව රටවල් අතපය හකුලා ගත යුතු අතර කාලගුණික විපරියාසයේ අවබලපෑම් අවම කිරීම වැනි ව්‍යපෘති හරහා ඒ අතර ණය බරකුත් පටවයි. ඇමගිලින අපවැනි රටවල් තමන්ටවත් වටහාගත නොහැකි ව්‍යපෘති සිදුකරන්නට පෙළෙඹෙන්නේ මෙවැනි මුදල් කුට්ටි වලට වහ වැටි බව අප වැටහා ගත යුතුය.

තැන් තැන් වල සිදුකරනා මෙවැනි නාය ප්‍රතිස්තායිකරණ ව්‍යාපෘති හරහා ඉදිරියේදී විය හැකි නාය අවදානම අවම කරගත නොහැකි බව පුන පුනා කියන්නේ මුත් එය තේරුම් ගන්නට හැකි වෘතිකයන් මෙරට නොමැති බවයි මා හට පෙනී යන්නේ. කන්ඩි කපා ඇණගසා දැල් එලා ඒ මත සිමෙන්ති දියකර වත්කර පස් කුට්ටි නවතාලන්නට දරනා උත්සාහය තරම් විහිළුවක් තවත් නැත්තේය. ඒකස්ථානික ප්‍රතිස්තයිකරණයන් ඇත්තෙන්ම නාය අවදානම අවම කිරීම උදෙසා වූ සහය නිසි පරිදි ලබා දෙන්නේ නැති බව මාගේ අත්‍යන්ත අදහසයි. එසේ නම් අපකල යුත්තේ කුමක්ද යන්න විමසා බැලිය යුතුය.

මේ සඳහා පුළුල් දැක්මක් සහිත වැඩපිළිවෙලක් අප සැකසිය යුතුය . එහිදී මුදලට කෑදරව ඒක පුද්ගල තීන්දු තීරණ මෙහිදී වැදගත් වන්නේ නැත. දුරදර්ශි වෘතිකයන් පිරිසක් ප්‍රමුඛ වී එවැනි වැඩ පිළිවෙලක් සකස් කොට එය වහාම ක්‍රියාත්මක නොකරන්නේ නම් මෙරට කඳුකරය සිමෙන්ති මගින් වසා ලු හතර අත කම්බිකූරු ගැසූ භූමියක් පමණක් ම වනු ඇත.

මේ සඳහා වැදගත්ම වන විසඳුම වනුයේ එක් එක් ජල පෝෂක ප්‍රදේශ එක් අංගයක් ලෙස ගෙන සිදුකරනා සංරක්ෂණයක් බව අප තේරුම් ගත යුතුය. මෙහිදී සැලකීමට ගත යුතු කරුණු කාරණා ගණනාවකි. වැදගත්ම වනුයේ පෝෂක ප්‍රදේශය ක්‍රමවත්ව විවධ ප්‍රදේශ වලට වෙන්කර ගැනීමයි. නාය අවදානම වැඩි ප්‍රදේශ සහ අඩු ප්‍රදේශ, ජල පෝෂක ප්‍රදේශ, ගොඩනැගිලි ඉදිකිරිම සදහා සුදුසුම ප්‍රදේශ, වගාවන් සඳහා සුදුසු ප්‍රදේශ ලෙස භූ විෂමතාවය සහ පාංශු තත්වය අධ්‍යන කර යම් වෙන් කිරීමක් කල යුතුය. වැඩකට ගත නොහැකි භූමින් වනන්තර කාරණය උදෙසා ද පෝෂක ප්‍රදේශ පෝෂණය උදෙසා ද භාවිතා කල යුතුය. අත නොතැබිය යුතු නාය අවදානම ඇති භූමින් මෙන්ම ජල පෝෂක ප්‍රදේශ ද ආරක්ෂා කර ගැනීම සඳහා නීති සම්පාදනය විය යුතුය. එමගින් සමස්ථ ජල පෝෂක ප්‍රදේශය ම ක්‍රමවත්ව පාලනය කරගනිමින් සංරක්ෂණය ට නතු කල හැකි වේ. පාංශු ඛාදනයට ලක්වන ප්‍රදේශ ප්‍රතිස්ථායිකරණය සඳහා ක්‍රමවත් වැඩපිළිවෙලක් සකස් කල යුතුය. පාංශු ඛාදනයට හේතුවන මානව ක්‍රියා පාලනයට නීති සම්පාදනය විය යුතුය. මෙවැනි ක්‍රියා මගින් ඇතිකරන්නේ අනාගත ආයෝජනයක් ම බව අප වටහා ගත යුතුය.

මෙම තත්වය මෙරට අධ්කරිය සහ පාලන තන්ත්‍රය නිසි පරිදි අවබෝධ නොකරගන්නාක් තෙක් ලෝක බැංකුව ගෙන එන පාරිසරික විපරියාසයේ අවබලපාම් අවම කරන්නට ඔවුන් යෝජනා කරනා ව්‍යපෘති අපට සිදුකරන්නට වේවි. එනිසා මේ තත්වය ගැඹුරින් අධ්‍යනය කර මනාව සිතා බලා නවමු සහ ක්‍රමවත් වැඩ පිළිවෙලක් සකස් කර එය ක්‍රියාත්මක කල යුතුය. එක් එක් ස්ථාන වල තනි තනි පුද්ගලයා සිදුකරනා භූ වෙනස්කම් වහාම නවතා ලිය යුතුය. කඳුකරයේ සිදුකරනා සෑම සංවර්ධන කටයුත්තකම බලාපෑම අධ්‍යනය කොට ඒවාට විසඳුම් දිය යුතුය. කාලිනව ඇතිවන අවදානම් අවම කරන්නට මෙවැනි දූරදර්ශි තීන්දු තීරණ වලට එළඹිය යුතු බව තදින්ම අවදානයට ගත යුතුය.

ආචාර්ය පත්මකුමාර ජයසිංහ

කන්දේ අසිරිය සොරාගන්නා වත්මන් සංවර්ධන කටයුතු. 

This article is originally published on Vidusara, 16.09.2020.

භූ සංචාරිතය 27

මෙරට කඳුකරය තරම් අපූරු චමත්කාර ජනක තැනක් ඇත්තේ නැත. එය එතරම් සුන්දරය. ඉතා අපූරු සංචාරක ස්ථාන රාශියක් නිර්මාණය වී ඇත්තේ නම් ඒ කඳුකරයේ බව අප අමතක නොකළ යුතුය. කඳුකරය භූ විෂමතාවය ගෙන එන්නේ දුටු දුටු ස්ථානයන්හි අලංකාරනයකි. එනිසාම මෙවර භූ සංචරිතය ගෙන එන්නේ කඳුකරයේ භූ අසිරියට සිදුවන ඉතා ප්‍රභල බලපෑම් කිහිපයක් ගැන සාකච්චා කරන්නටය. මන්දයත් කඳුකරයේ අසිරිය විඳින්නට නම් එය අප ආරක්ෂා කර ගත යුතුය. ආරක්ෂා කරගන්නේ කෙසේද යන්න පැහැදිලි කරගන්නට නම් එහි සිදුවන්නේ කුමන ආකාරයේ ව්‍යසනයක් ද අප තේරුම් ගත යුතුය. භූ සංචාරිත ස්ථාන රැකගැනීම මෙම ලිපි පෙළේ එක් අරමුණකි.

භූ විෂමතා කලාප කදිමට දැක බලා ගන්නට වඩාත්ම සුදුසු ස්ථානය ලෙස මහාචාර්ය කුරේ මහතා එතුමාගේ පොතේ සඳහන් කරන්නේ හපුතලේ බවයි. හපුතලේ පහුකර පල්ලම බහින්නට සුදානම් වන්නට පෙර ඉදිරියෙන් ඇත්තා වූ භූ දර්ශනය ඔබ දැකගෙන ඇත්තේ නම් එහි චමත්කාරජනක බව ගැන අමුතුවෙන් විස්තර කල යුත්තේ නැහැ. “Geology of Ceylon” නම් වූ ඒ සාරගර්භ පුස්ථකය මෙරට භූ විද්‍යාවට සම්බන්ධ විද්වතෙකු විසින් බිහිකරන ලද මහාර්ඝ සම්පතකි. එවන් වූ දුරදර්ශි ග්‍රන්ථයක් නැවත මෙරට බිහි නොවනු ඇති බවයි මාගේ හැඟීම වන්නේ. එවන් වූ දක්ෂයකන් අද නොමත්තේමය. මෙම පුස්ථකය සාමාන්‍ය අයෙකුට වුව කියවා තේරුම් ගත හැකි වීම එහි වූ එක් විශේෂත්වයක් වන්නේය.

මෙරට අඩතැනි ත්‍රිත්වය එකවර බලා ගත හැක්කේ හපුතලේ සිටයි. ඔබ පයගහගෙන සිටින්නේ උඩම වූ අඩ තැන්නේ වන අතර ඉන් පහලින් දැක ගත හැකි මධ්‍යම අඩ තැන්නක් ඉන් ඔබ්බෙන් වූ පහලම අඩ තැන්නත්ය. වලාකුළු අතර කිමිදෙන්නටත් ක්ෂණිකව ඔබව මිදුම් සුදු සේලයෙන් වෙලාගන්නටත් හැකියාව මේ ස්ථානයේදී ඔබට හැකි වන්නේය. අහස ඉතා පැහැදිලි වූ විට ඉහත සඳහන් කල අඩ තැනි කදිමට දැකබලා ගත හැකිය. ප්‍රදේශයේ ජනයා පවසන ආකාරයට ඉතා පැහැදිලි පරිසරයක් නිර්මාණය වූ විට පහලම අඩ තැන්නෙන් මායිම වන මුහුද ද දැක බල ගත හැකි බවයි.

මෙවන් වූ සුන්දර පරිසරයක් කඳුකරය අපට උරුම කර දෙද්දී වර්තමානයේ එයට උසුලාගත නොහැකි බරක් සහ වේදනාවක් අප ඇති කරමින් සිටිනා බව බොහෝ දෙනකු තම කල්පනාවට ගන්නේ නැත. මේ වන විටත් කඳුකරයේ බොහෝ අපූරු ස්ථාන විනාශ වීමට පටන් ගෙන ඇති බව මා ඔබට අමුතුවෙන් වටහා දියයුතු නොවේ. වැඩිවන ජනගහනයේ අධික බර මෙරට කඳු රටට දරා ගැනීමට නොහැකි වී ඇති බව ඉතා පැහැදිළිව පෙනෙනා සත්‍යකි. ජනගහනයේ අධික බර ඇතිකරන්නේ අප සිදුකරන්නා වූ විවිධාකාරයේ සංවර්ධන ක්‍රියාදාමයන් හරහා බව අප අමතක නොකළ යුතුය. වැඩිවන ජනගහනය උදෙසා අවශ්‍ය පහසුකම් සැපයීම සඳහා අත නොගැසිය යුතු වූ කඳුකරයේ ඇති සංවේදී කලාප පවා මේ වනවිට තර්ජනයට ලක් වී ඇත. ඉතා කුඩා කුඩා ඉඩම් කට්ටි වෙන්කර ගන්නාවූ ආත්මාර්ථකාමී ජනයා කන්ඩි කපා දමමින් සිදුකරන්නා විනාශය අදවන විට සමස්ත කඳුකරයම අස්ථායි කරන්නට හේතු වී ඇති බව ඉතා පැහැදිළි කරුණකි.

මේ බව අපට කියා පාන්නේ වරින් වර ඇදහැලෙන වැසි ඇලි සමග අස්ථාවර වන භූමින් බව අප අමතක නොකළ යුතුය. ප්‍රධාන නාය යාම් වලට අමතරව මෙලෙස ඇතිවන කුඩා කුඩා ස්ථාන වල භූ අස්තාවරයන් ඉතා දරුණු ප්‍රතිඵල අත්කර දෙන බව බොහෝ දෙනෙකු නිසි පරිදි වටහා ගෙන නොමැති බව ඉතා කණගාටුවෙන් පැවසිය යුතුය. නාය යාම් සොබාවික සංසිද්ධියක් වුව කන්ඩි කඩා වැටීම් නම් සොබාවික නොවේ. එය අප විසින්ම ඇතිකර ගත්තෙකි. නිසි පරිදි ස්ථානීය පැවැත්ම තහවුරු නොකර සිදුකරන සංවර්ධන කටයුතු හේතුවෙන් කඳුකරයේ සුන්දරත්වය පමණක් නොව ස්ථාවරත්වය ද තර්ජනයට ලක් වී ඇත.

ප්‍රාමාණික විශ්ලේෂණ සිදු නොකර කරනා සංවර්ධන ව්‍යපෘති සැමවිටම පිළිකා වැනිය. ඒවා කෙදිනකවත් මානව සහ පාරිසරිකව හිතවාදී වන්නේ නැත. වරෙක මා සහභාගි වූ සම්මන්ත්‍රනයක දී මා ගෙන් විමසුවේ කාලගුණික විපරියාසයට අනුගත වීමට මෙරට සිදුකරනා නාය භුමි ප්‍රති ස්ථායිකරණය (Landslide Mitigation) ගැන මාගේ අදහස කුමක් ද යන්නයි. මා ගත් කටටම පැවසුවේ එවැනි ව්‍යපෘති කාලගුණික විපරියාසයේ අවබලපෑම සමනය කරන්නට ගෙන ඇති පියවරයන් නොවන බවයි. මා අදත් සිතන්නේ එයමය. එවැනි විහිළුවක් මෑත කාලීනව දැක නැත්තේමය. නාය යන්නේ කන්ඩි කඩා වැටෙන්නේ කාලගුණික විපරියාසය නිසා යයි පැවසීම තරම් තවත් විහිළුවක් ඇත්තේ ද යන්න සැකය.

ඉතා ගැඹුරෙන් විශ්ලේෂණය කල විට පැහැදිලිවන කාරණය වන්නේ නිසි පරිදි සිදුකලයුතු භුමි පරිහරණ රටාවේ කළමනාකරණයක් සහ සංරක්ෂණය නොමැති වීම මේ සඳහා හේතුවන බවයි. බොහෝ භුමි පරිහරණ රටා ගැන දන්නා විද්වතුන් පමණක් නොව භූ දර්ශ ව්‍යාප්තිය ගැන දන්නා විද්වතුන් ද මෙරට විශ්ව විද්‍යාල වලින්  බිහිවන බව අප අමතක නොකළ යුතුය. කෘෂිකාර්මික කටයුතු ගැන දන්නා විද්වතුන්ද මෙරට නැත්තේ නොවේ. ජල කළමණාකරණය ගැන දන්නා විද්වතුන් ද මෙරට නැත්තේ නොවේ. පාංශු කළමණාකරණය ගැන දන්නා විද්වතුන්ද නැත්තේ නොවේ.  නගර සැලසුම් කරුන්ව ද මාර්ග නිර්මාණය සඳහා ම ඇපකැප වූ විද්වතුන් මෙරට ඕනා තරම් ඇත. එසේ නම් අප මෙරට කඳුකරයට සිදුකරමින් සිටින්නේ කුමක්දැයි යන්න පැහැදිලි නැත.

අස්ථාවර භූමින් ස්ථාවර වන්නේ නාය ගිය පසුය. ඉන් මත්තේ නැවත විශාල අස්ථාවර වීමක් අපේක්ෂා නොකළ හැකිය. එසේ නම් මාගේ ගැටලුව වන්නේ අස්ථාවර වූ භූමීන් නාය ගිය පසු ස්ථායිකරණට ලක් කරන්නේ මන්ද යන්නයි.  අප විසින් බලෙන් සිදුකල සංවර්ධන කටයුතු හේතුවෙන් කඳුකරයේ විවිධ ස්ථාන මෙලස ස්ථාවර වී ඇත. මහාමාර්ග විශාල කිරීමේදී පමණක් නොව විශාල ගොඩනැගිලි ඉදිකිරීමේදී ද පවා අප නිසි පරිදි අදාල තාක්ෂණික කරුණු කාරණා ගැන සැලකිලිමත් වන්නේ නැත. එනිසාම අද වන විට භුමි ස්ථායිකරණය කෘතීමව ඇතිකරන මට්ටම ට පත් වී ඇත. එලෙස සිදුකරනා අස්ථාවරත්වයන් එසේ නොකළේ නම් වර්ෂාව හමුවේ නාය ගොස් ස්ථාවර වන බව පැහැදිළි කරුණකි. එසේ නම් අප විශාල මුදල් වය කර එවන් ස්ථාවර වූ භූමින් ස්ථාවර කරන්නේ මන්ද? අප ප්‍රතිස්ථායිකරණයට ලක් කල යුත්තේ අස්ථාවර භූමීන් නොවේද?

ආචාර්ය පත්මකුමාර ජයසිංහ

ලෝකයේ භූ කම්පා පසුබිම.......!!!

This article is originally published on Vidusara 16.09.2020 (page 7)

පසුගිය දිනවලදී අප රටේ මහනුවර ප්‍රදේශය පිළිබඳව බොහෝ දෙනෙකුගේ අවධානය යොමුවිය. “අන්න මහනුවර හෙලවිලා ලු. සමහර අයට පොළොව සෙලවෙන එක හොඳටම දැනිලා ලු. මොකක් වේගෙන එනවද දන්නේ නැහැ” යනාදී වශයෙන් බොහෝ දෙනාගේ කතා බහට එම සිදුවීම ලක් වූ බව නොරහසකි. මෙම ලිපිය පාදක වන්නේ එම සිදුවීම මුලික කරගෙන වුව මෙමගින් මා උත්සාහ කරන්නේ එය පැහැදිලි කරන්නට නොව භූ කම්පා පිළිබඳව යම් අදහසක් ඔබට ලබා දෙන්නටයි.

අප අවට භුමිය සෙලවීම භූ කම්පා ලෙස හඳුන්වයි. භූ කම්පා ඇතිවීම කල් ඇතිව පැවසීම නම් නොකළ හැකි බව මේ පිළිබඳව පර්යේෂණ කරන ප්‍රාමාණික විද්වතුන්ගේ අදහසයි. එසේ නම් එය සිදුවන්නේ අපට නොකියාම බව අප අමතක නොකළ යුතුය. භූ කම්පාවක ප්‍රභලතාවය මනින්නේ රික්ටාර් පරිමාණය මගිනි. ලෝකයේ කොහේ හෝ තැනක ඉතා සුළු පරිමාණයේ පවා හෝ භූ කම්පාවක් ඇති විය හැක.

සිදුකර ඇති අධ්‍යනය වලට අනුව වාර්ෂිකව ලෝකයේ භූ කම්පා 120000 ත් 14000 අතර ප්‍රමාණයක් සිදුවන බව සොයාගෙන ඇත. රික්ටාර් පරිමාණයට අනුව අගය 2 හෝ එයට වඩා අඩු ප්‍රබලතාවකින් යුක්ත භූ කම්පා දිනකදී සියගණනක් ලෝකය පුරා සිදුවන බව පර්යේෂකයෝ පවසයි. එමෙන්ම එම අගය 7 හෝ ඊට වැඩි භූ කම්පා මසකට වරක්වත් සිදු වෙයි. ඔවුනට අනුව අගය 8 හෝ එයට වැඩි අගයක් ගන්නා භූ කම්පා වසරකදී අඩුම එකක්වත් සිදුවෙන බව සොයාගෙන ඇත. වඩා වැඩි හානියක් ගෙන එන්නේ ඉහල අගයක් ගන්නා භූ කම්පා මගිනි. ඉන් පෙනී යන කරුණ වන්නේ භූ කම්පා යනු නිතරම සිදුවීමට ඉඩකඩ ඇතිමුත් ඉන් වන හානිය සැලකිය යුතු මට්ටකමට ලඟා වන ඉහල අගයක් ගන්නා භූ කම්පා සිදුවන්නේ ඉඳ හිට බවයි. 

භූ කම්පා ඇතිවන්නේ කෙසේද යන්න අප විමසා බැලිය යුතුය. පර්යේෂකයන් පවසන අන්දමට භූ කම්පා ඇතිවන්නේ බොහෝ විට භූ තල මායිම් ඇසුරු කරගෙනයි. භූ තල මායිම (Plate margin) යනු අපගේ ලෝකයේ භුමියේ හමුවන දුර්වල කලාප වන අතර මෙම භූ තල මායිම් බිහිවන්නේ භූ තැටි වල ගතික බව හේතු කොටගෙනයි. භූ තැටි යනු පෘථිවියේ හමුවන කබොලෙහි ඇති වූ පැල්මවල් හේතුකොටගෙන ඇති වූ වෙන් වූ භූ කලාප වන අතර ඒවා නිරන්තරයෙන් විවිධාකාරයෙන් චලනය වේ. චලනය වන ස්වරුපය අනුව භූ තල මායිම් ආකාර තුනකි. අභිසාරී තල මායිම් (Convergent Boundary), අපසාරී තල මායිම් (Divergent Boundary)  සහ පරිණාමණ විභේද ( Transform Fault) ඒ ආකාර තුනයි. අභිසාරී තල මායිම් අසල වන්නේ භූ තැටි එකෙනෙක වෙතට තල්ලු වී එකිනෙක තෙරපීමයි. අපසාරී තල මායිම් වලදී වන්නේ භූ තැටි එකිනෙක වෙතින් ඉවතට චලනය වීමයි. පරිණාමන විභේද පෙන්වන්නේ එකිනෙක ඇතිල්ලෙමින් සිදුවන්නාවූ චලනයන්ය.

පෘතුවි කබොල ආකාර දෙකකි. ඒ මහද්වීපික කබොල සහ සාගරික කබොල ලෙස වෙන්වීමයි. විවිධාකාරයේ පාෂාණ හමුවන කබොල භූ තැටි නිර්මාණය කරන්නේ ප්‍රාවරණයේ කොටසක් ද සම්බන්ධ වීමෙනි. එනිසා භූ තැටි ලෙස හඳුන්වන්නේ කබොල පමණක් නොවේ යන්න අප වටහා ගත යුතුය. මෙලෙස නිර්මාණය වූ භූ තැටි චලනය වන්නේ ප්‍රාවරණයේ අර්ධ ඝන/ද්‍රව තත්වයේ පසුවන කලාපය මතු පිටයි. ඒ සඳහා අවශ්‍ය පසුබිම සකස් කරන්නේ ඝන තත්වයේ පසුවන ප්‍රවරණයේ අදාළ කලාපයේ අර්ධ ද්‍රව තත්වයට පත්කරමින්. මේසඳහා හේතුවන්නේ එම පාෂාණ වල පවතින විකිරණශීලී මුලද්‍රවය මගින් ලබා දෙන තාපය බව විද්‍යඥයින් පවසයි. අර්ධ ද්‍රව තත්වයට පත් ප්‍රාවරණයේ මෙම කලාපය ඉන් ඉහලින් වූ ඝන පාෂාණ කලාප චලනය කරන්නට අවැසි පරිසරය සකස් කර දෙයි. ගතික භූ තැටි බිහිවන්නේ එලෙසයි. මෙවැනි ප්‍රධාන ප්‍රාථමික භූ තැටි 7 ක් පමණ ද ද්විතියක භූ තැටි 8 ක් පමණ ද  ඇති අතර තව  කුඩා ප්‍රමාණයේ භූ තැටි බොහෝ ගණනක් ද ඒ අතර වෙයි. මේවා විවිධ දිශාවන් ඔස්සේ චලනය වෙමින් පවතී.  

භූ කම්පා ඇතිවන්නට ප්‍රධාන වශයෙන්ම හේතුවන්නේ අභිසාරී තල මායිම් සහ පරිණාමන විභේද අසල සිදුවන්නා චලනයන්ය. අභිසාරී තල මායිම් අසල දී භූ තැටි එකිනෙකා තල්ලු කර ගන්නා නිසා ඇතිවන තෙරපුම විශාල බලයක් ලෙස කාලයක් තිස්සේ ඒ අසල එක් රැස් වේ. ඉතා හදිසියේම මෙලෙස ගොඩ නැගුන බලය ක්ෂණිකව පිට කරන්නේ තල එකිනෙක වෙතින් ලෙස්සා යාමෙනි. එලෙස පිටකරන බලය හේතුවෙන් ඇතිවන ලිස්සීම භූ තැටි චලනය කරන්නට හේතු වෙයි. එවිට සිදුවන එම චලනයන් භූ කම්පා ලෙස අප හඳුනාගන්නා අතර එහිදී හට ගන්න ශක්ති තරංග එම ශක්තිය භූ තැටිය පුරා රැගෙන යයි. මේ අකාරයටම එකිනෙක ලං වී ඇතිල්ලෙමින් චලනය වන පරිණාමන විභේධ වල ද මෙවැනිම ආකාරයේ ශක්තියක් කාලයක් තිස්සේ ගොඩ නැගෙන්නේ ඒ තැටි අතර ඇතිවන ඝර්ෂණය හේතුවෙනි. එම ඝර්ෂණය තැටි අතර ඇතිල්ලෙමින් සිදුවන චලනයන් හට බාධා කරන අතර එම ඝර්ෂණ බලය ඉක්මවන අවස්තාව තෙක් ඉතා ප්‍රභලව ඇතිල්ලීම දිගටම පවත්වා ගනී. ඒ සඳහා අවශ්‍ය බලය අභිසාරී භූ තැටි චලනයෙන් හෝ අපසාරී භූ තැටි චලනයෙන් මෙම පරිසර වලට ලැබෙයි.

අභිසාරී තල මායිම් හේතුවෙන් ලෝකයේ කඳු පන්තීන් ගොඩනැගෙන අතර හොඳම උදාහරණය වන්නේ හිමාලය කඳු පන්තියේ ගොඩ නැගීමයි. ඒ සඳහා හේතුවී ඇත්තේ යුරේසියානු භූ තැටිය සහ ඉන්දියානු භූ තැටිය එකිනෙක වෙත තල්ලු වී ඇති කරගත් අභිසාරී තල මායිමයි. වසර මිලියන 300 කට පමණ පෙර ලෝකයේ බොහෝ දකුණේ තිබු ගොන්ඩ්වානාලන්තයේ කොටසක් වූ මෙම ඉන්දියානු භූ තැටිය ක්‍රමයෙන් ඒ අතර සාගර කලාපය මිරිකා දමමින් දිගටම උත්තරව චලනය වී ඇත. මේ හේතුවෙන් අතර මුහුදේ වූ බොහෝ වූ අවසාදිත ගොනුව ද තල්ලු කරමින් එක්තරා අවස්ථාවක අති විශාල යුරේසියානු මහද්වීපික භූ තැටිය හා ගැටී ඇති අතර තව දුරටත් නොනවත්වා සිදු වූ චලනය හේතුවෙන් මුහුදේ වූ මඩ ද තෙරපමින් ඉහලට ඔසවමින් හිමාලය කඳුකරය බිහිකර ඇත්තේ ඉන්දියානු භූ තැටියට ඇති විශාල යුරේසියානු භූ තැටිය තව දුරටත් තල්ලු කර දමන්නට නොහැකි වූ නිසාවෙනි.

ඉන්දියානු භූ තැටියේ නොනවතින චලනය හේතුවෙන් හිමාලය තව දුරටත් උස යමින් සිටිනා බව අමතක නොකළ යුතුය. දිගින් දිගටම සිදුවන මෙම තල්ලුව තල මායිම් අතර ගොඩ නැගෙන ඝර්ෂණය වරින් වර ඉක්මවා ගොස් ක්‍රමික ලිස්සිම් ඇති කරන්නේ ඒ අවට කලාපයේ භූ කම්පා ඇති කරමිනි. අමතක නොකළ යුතු කාරණය වන්නේ අප ද සිටින්නේ මෙම ඉන්දියානු භූ තැටියේ කොටසක් ලෙස යන්නයි. එනිසා එම කලාපයේ සිදුවන භූ කම්පා වල බලපෑම් ද අපට නිතර අත් විඳින්නට සිදුවිය හැක. එලෙස අත්වින්ද අවස්ථා ද වාර්තා වෙයි.

මේ ආකාරයෙන් සිදුවන භූ කම්පා හඳුන්වන්නේ අන්තර් භූ තැටි භූ කම්පා (Interplate Earthquakes)  ලෙසයි. මේවා බොහෝ විට සිදුවන්නේ භූ තල මායිම් ඇසුරු කරගනිමින් බව විද්වතුන් පවසයි. නමුත් භූ තැටි මධ්‍යයේ සිදුවන භූ කම්පා ද වාර්තා වී ඇත. ඒවා හඳුන්වන්නේ අන්තඃ භූ තැටි භූ කම්පා (Intraplate Earthquakes) ලෙසයි. මේ සඳහා හොඳම උදාහරණ සපයන්නේ ලඟම පිහිටි ඉන්දියාවෙනි. 2001 වසරේ ගුජරාට් ප්‍රදේශයේ මෙවැනි භූ කම්පාවක් සිදු වී ඇති අතර එය රික්ටාර් පරිමාණයේ අගය 7.7 ලෙස සටහන් වී ඇත. එමගින් අති විශාල හානියක් සිදු වූ බව වාර්තා වෙයි. මිනිසුන් 20,000 කට අසන්න ප්‍රමාණයක් මිය ගිය අතර 1,67,000 කට අසන්න පිරිසකට තුවාල සිදු වී ඇත. ගොඩනැගිලි 3,40,000 ක් පමණ විනාශ වූ බව පැවසෙයි. මේ සඳහා හේතුවන්නට ඇත්තේ මෙම ප්‍රදේශයේ ඇති වූ භූ පැලුම් ඔස්සේ සිදුවූ භූ තැටි තල්ලුවක් බව විද්වතුන්ගේ අදහසයි.

අප අමතක නොකල යුතු කාරණය වන්නේ භූ තැටි අප සිතනා ලෙස ඒකාකාරීව අඛණ්ඩව නොපිහිටනා බවයි. භූ තැටි නිර්මාණය කරනා භූ තැටි පාෂාණ අධිකව කුස්තුර, දැදුරු සහ පැලුම් වලින් යුක්තය. සමහර පැලුම් කිලෝමීටර ගණනාවක් දුරට විහිදෙන බව සොයාගෙන ඇත. ශ්‍රී ලංකාවේ පාෂාණ වලද ද එවැනිම වූ කුස්තුර සහ පැලුම් රටාවක් දැක ගත හැකිය. ඊසාන නිරිත ඔස්සේ දිවෙන පැලුම් රටාවක් ද වයඹ ගිනිකොණ ඔස්සේ දිවෙන පැලුම් රටාවක් ද මෙම පාෂාණ වල ඇති අතර මෙරටේ බොහෝ ජල මාර්ග හා නිම්නයන් නිර්මාණය වී ඇත්තේ ඒවා ඔස්සේයි. කදිම උදාහරණය වන්නේ මහවැලි ගංගාවයි. එය මහනුවර ප්‍රදේශයේ සිට ත්‍රිකුණාමලය දක්වා වැටී ඇත්තේ එවැනි වූ දීර්ඝ භූ පැල්මක් ඔස්සේ බව ශ්‍රී ලාංකීය භූ විද්‍යාඥයින්ගේ මතයයි. මෙම පැල්මවල් විභේද (Fault) ලෙසද හඳුන්වයි. අන්තඃ භූ තැටි භූ කම්පා බොහෝ විට සිදුවන්නේ මෙවැනි විභේද ඇසුරු කරගෙන බවයි විද්වතුන්ගේ මතය වන්නේ.

බොහෝ විට භූ කම්පා ඇතිවන්නේ භූ අභ්‍යන්තරයේ වන අතර භූ කම්පාව සිදුවන ස්ථානය භූ කම්පා නාභිය (Focus, Hypocenter) වන අතර එයට වහාම ඉහලින් පොළොවේ මතුපිට සටහන් වන ස්ථානය අපි කේන්ද්‍රය (Epi center) ලෙස හඳුන්වයි.   

Continued ……

ආචාර්ය පත්මකුමාර ජයසිංහ